Улахан Чыыстай нэһилиэгэ эбээннэр түөлбэлээн олорор сирдэрэ. Ааспыт үйэ 90-ус сылларыгар эбээн тылын үөрэтээри туспа кылаастары аспыттара. Бу кэмҥэ Нэгээйин уонна Бурхатымнаах диэн таба ыстаадалара баар сирдэригэр көһө сылдьар (кочевой) оскуолалары тэрийбиттэрэ. Табаһыттар оҕолорун төрөппүттэриттэн араарбакка бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьан төрүт тылларын, дьарыктарын умнубатыннар диэн сыаллаах-соруктаах дьаһал этэ. Нэгээйиҥҥэ алын кылаас учуутала Слепцова Татьяна Иннокентьевна уонна СГУ-ну саҥа бүтэрэн кэлбит Винокурова Антонина Афанасьевна барбыттара. Бурхатымнаах оскуолатыгар Федоров Николай Иннокентьевич уонна Корякин Василий Михайлович үлэлии тахсыбыттара. Улахан Чыыстай орто оскуолатыгар эбээн тылын Слепцова Анна Дмитриевна үөрэппитэ. Кэлин Анна Дмитриевна улуус киинигэр көһөн барбытын кэннэ Анна Христофоровна Лебедева эбээн тылын уонна Cаха сирин аҕыйах ахсааннаах омуктар култуураларын салгыы үөрэппитэ. Сүтэн эрэр эбээн тылын үөрэтэргэ учебниктар да анал пособиелар да, суохтара уустуктары үөскэтэрин аахсыбакка дьаныардаахтык үлэлээбиттэрэ. Оҕолорго тиийимтиэ буоллун диэн араас ньыманы толкуйдаан, саҥаттан саҥаны үөрэх чааһыгар киллэрэллэр этэ.
Ол курдук биир олохсуйбут тэрээһининэн үгэскэ кубулуйбут оҕолор сааскы сынньалаҥнарыгар ыытыллар «Эвинэк», бастакы тугут төрөөбүтүн үөрэн-көтөр айхаллыыр бырааһынньыктара буолар. 1998 сыллаахха эбээн тылын методическай түмсүүтүн салайааччыта Лебедева Анна Христофоровна, чилиэттэр Дегтярева Розалия Гаврильевна, Слепцова Зоя Федоровна, Садовникова Зоя Степановна бу тэрээһини толкуйдаан оҥорбуттара. Аан бастаан ыытыллыбыт спортивнай күрэхтэргэ кыайыылаах Слепцов Костя тугут бирииһи ылбыт. Бу тэрээһиҥҥэ хотугу норуоттар күүстэрин-уохтарын көрдөрөр наартаны ойуу, маамыгы бараҕыы, тоҥ хаарынан сүүрүү, курдах тустуу, сүгэни быраҕыы, ыстаныы күрэхтэрэ буолаллар. Һээдьэ, хоһоон, ырыа, үҥкүү, уруһуй, балаакка туруоран түөлбэни киэргэтии, эбээннэр төрүт астарын астаан күрэхтэр ыытыллаллар. Ити курдук кылаастар икки сылга биирдэ ыытыллар бырааһынньыгы кэтэһэллэр, эрдэттэн бэлэмнэнэллэр.
Оскуолаҕа төрүттэммит бырааһынньыгы сөбүлээн “Тугутчаан” дьааһыла саадка ыытар буолбуттара. Кырачааннар сиэдэрэй ойуулаах эбээн таҥаһын таҥнан мас табаны миинньэн күрэхтэһэн, илин-кэлин түстэхтэринэ көрбүтү эрэ манньытар көстүү буолара. Онтон былырыын оройуон киинигэр олохтоох ассоциация (сал. Саввина З.Н.) тэрийэн бастакы оройуоннааҕы “Эвинэк” ыытыллыбытыгар В.Д. Лебедев аатынан Орто Дойду орто оскуолатыттан, Н.А. Брызгалов аатынан Индигир орто оскуолатыттан, Муома алын сүһүөх, Муома орто оскуолалара, “Чуораанчык” уһуйаан, Оҕо айар киинин оҕолоро хамаанда тэринэн кэлэн күрэхтэргэ көхтөөхтүк кыттыбыттара.
Быйыл эбээн култууратын төрүттээччи Николай Саввич Тарабукин аатынан Улахан Чыыстай орто оскуолата (дир. Корякин М.П.) тэрийиитинэн Улуу Кыайыы 80 сылыгар аналлаах региональнай далааһыннаах “Эвинэк” бырааһынньыга ыытылынна. Эбээн тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Евдокия Викторовна Соловьева, учууталларын туйаҕын хатаран, төрөөбүт тылын, култууратын, үгэстэрин сайыннарар, үйэтитэр үлэтэ өтө көстөр. Ыаллыы сытар Абый улууһун Майыар орто оскуолатыттан 8 киһилээх делегация кэллэ. Муома орто (дир. Тихонова В.В.), уонна алын сүһүөх (дир. Петрова А.А.) оскуолалартан баран кытыннылар. Көһө сылдьар алын кылаастарга (кочевые классы) ыраах Черскэй хайаларын тэллэҕэр, Н.В.Худи-Харючи ыстаадатыгар бураннарынан баран кэллибит. Саҥа үөрэх сылыгар Н.С. Тарабукин аатынан орто оскуолаҕа улуус үөрэҕириитин салалтатын (сал. Крупышева А.А.) көҕүлээһининэн Черскэйдээҕи хотугу норуоттар арктическай колледжтарын кытта сөбүлэҥнэринэн табаһыттары үөрэтэр буолуохтара. Колледж директора Татьяна Викторовна Хамаганова ыстаадаҕа тиийэн табаһыттары үөрэтэргэ практикаланар базаны көрөн сэргээн кэллэ. Маны тэҥэ «Кындыкаан» проект блогера, «Барҕарыы» фонда үлэһитэ, Майыар оскуолатын, Муома алын сүһүөх оскуолатын учууталлара сырыттылар. Көһө сылдьар кылаастар үөрэнээччилэрэ, учууталлара Громова Оксана Семеновна, община бэрэссэдээтэлэ Громов Ариан Валерьевич, биригэдьиир Громов Иван Валерьевич, община табаһыттара ыалдьыттарга олохторун, үлэлэрин кэпсээн бэрт туһалаах көрсүһүү буолла.
“Эвинэк” бырааһынньыгын чэрчитинэн «Оран мой, ты – мой труд» диэн уруһуй куонкуруһа, «Дялбубинитэн» (Традиции моей семьи) хаартыска куонкуруһа, «Тэдэкэ» диэн коврик тигиитин күрэҕэ, уһуйаан саастаах уонна алын сүһүөх кылаастарга «Төрэлэнкуҥа» диэн научнай-практическай конференция, 5-11 кылаас үөрэнээччилэригэр уонна студеннарга «Тарабукин ааҕыылара» научнай-практическай конференция, учууталларга уонна уһуйаан иитээччилэригэр «Эффективные практики преподавания эвенского языка и литературы в образовательном пространстве» диэн семинар-практикум ыытылынна. «Живая нить поколений» диэн регионнааҕы фольклорнай фестиваль 40 тахса кыттааччыны түмтэ. Бу фестивалы көҕүлээччинэн Муоматааҕы оҕо искусствотын оскуолатын дириэктэрэ Анна Митрофановна Федорова буолла. Халыма-Индигир уокуруктартан Ил Түмэн дьокутаата Алексеев Гаврил Николаевич спонсордаан үс кыайыылаахха Степанов Сергейга (Кэбэргэнэ), Даянова Даянаҕа (УЧОО), Громова Кэрэчээнэҕэ (УЧОО) бу сайын Нерюнгрига ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕар барарга бырайыаска 100 000 (сүүстүү тыһ.) суумалаах сертификаттары туттулар. Бу фестивалга эбээн норуотун үҥкүүтэ, ырыата, һээдьэтэ, нимкана (остуоруйата) эбээннии тылынан ыытылынна. «Оран, мой оран! Ты – моя надежда…» (об истории создания кочевой школы) кинигэ сүрэхтэниитэ ыытылынна. Муома алын сүһүөх оскуолатын «Нөлтэк» (сал. Слепцова Е.Е.) театральнай куруһуок оҕолорун толоруутугар М.П.Федотова-Нулгынэт остуоруйаларынан туруоруллубут «Өкэнюгэлэтти хонҥачан» диэн тетрализованнай дьүһүйүү көрөөччүлэр болҕомтолорун тарта.
Түмүктүүр күҥҥэ аэропорт былаһааккатыгар15 балаакка тардыллыбыт, бары көрүөххэ эрэ эриэккэс кэрэ гына киэргэтиллибиттэр. Манна кылаас салайааччыларын, төрөппүттэрин кыһамньылара өтө көстөр. «Уримкин» (Мое стойбище) диэн күрэххэ балаакка ис-тас киэргэлигэр, фотозонаҕа, национальнай аска күрэхтэһэллэр эбит. Бу күрэххэ араас балыктан 30-тан тахса бүлүүдэни оҥорон аҕалбыт ыалдьыттарбыт Кэбэргэнэлэр сөхтөрдүлэр. Олохтоохтор Чыыстайга суох араас балыктары көрөн саҥаны биллилэр, боруобалаатылар. Салгыы «Хонил, чиктил, эҥил» диэн күүстээхтэр, сымсалар күрэхтэрэ ыытылынна. Маамыгы быраҕыыга, наартаны ойууга, тайах мастаах сүүрүүгэ, ыстаҥаҕа оҕолор күрэхтэстилэр. Муома орто оскуолатыттан кэлбит оҕолор бэлэмнээхтэрин көрдөрдүлэр. Түөрт көрүҥ түмүгүнэн уһулуччулаах кыайыылаахтарынан уолаттарга Громов Гриша (УЧОО), кыргыттарга Ильина Виола (МОО) буолан анал кубоктарынан, сыаналаах бэлэхтэринэн биһирэннилэр. Хас көрүҥ ахсын олохтоох тэрилтэлэр, биирдиилээн дьон биэрбит бириистэрин кыайыылаахтарга туттардылар. Онтон уучаҕынан, сыарҕалаах табанан сүүрдүү буолла. Бырааһынньыгы эдэр табаһыттар табанан сүүрдүүлэрэ түмүктээтэ. Киэһээ «Чикти» этно-култуурунай кииҥҥэ фестиваль кыайыылаахтара «Һонҥачаан» оҕо ансаамбыла кыттыылаах кэнсиэр буолла.
Күммүт сырылаччы тыган, дьон-сэргэ көхтөөҕүн көрдөрөн бэрт сэргэх тэрээһиннэр ыытылыннылар. Н.С. Тарабукин аатынан Улахан Чыыстай орто оскуолатын учууталлара биир киһи курдук турунан бары эбээннии таҥас таҥнан маннык далааһыннаах тэрээһини ыыппыттара хайҕаллаах. Маннык энтузиаст, үлэлэригэр бэриниилээх дьон баалларын тухары эбээн тыла, култуурата сүтэн симэлийэн хаалыа суоҕа диэн эрэл баар.
Анна Саввина