Тохсунньу 22 күнүгэр Муома оройуонун Аҕа баһылыгын сыллааҕы үлэтин Индигир нэһилиэгин олохтоохторугар иһитиннэрдэ. Мунньах иннинэ оробуочай бөлөх бөһүөлэк объектарын туругун көрдө-иһиттэ, ол иһигэр Николай Алексеевич Брызгалов аатынан Индигир орто оскуолатыгар сырытта.
Нэһилиэнньэ саҥа оскуоланы туруорсара оруннааҕын илэ көрдүбүт. Спортивнай саалаҕа оҕолор остуол оонньуутугар күрэхтэһэ сылдьалларыгар түбэһэ тиийдибит. Оҕолор сөбүлээн дьарыктанар, үөрэнэр саалалара өссө ааспыт үйэ 1982-1983 сылларыгар оскуолаҕа сыһыары норуот күүһүнэн тутуллубута биллэр. Сылын аайы өрөмүөн күүһүнэн турарын оскуола завхоһа Андрей Хадаров кэпсиир. Истиэнэтэ иҥнэйбитин мастарынан баалкалаан көннөрбүттэр. Оскуола саахалланар туруктааҕын туһунан суут анал быһаарыыта тахсыбыт, ол эбэтэр үөрэх тэрилтэтэ 2027 сылга диэри үөрэнэргэ, үлэлииргэ эппиэттиир атын объекка көһүөхтээҕэ ирдэнэр. Бөһүөлэккэ оннук эппиэттиир объект суоҕа биллэр. Онон быйылгы сылы ааспакка саҥа оскуола тутуутун боппуруоһа суһаллык болҕомтоҕо киирэрэ уолдьаспыт.
Мунньахха кулууп дьиэҕэ толору мустубут нэһилиэнньэ иннигэр Аҕа баһылык Дмитрий Викторович улахан экраҥҥа оройуоҥҥа ааспыт сыл сүрүн көрдөрүүлэринэн сирдэтэн үлэни сиһилии сырдатта: “Кистэл буолбатах, оройуонтан дьон көһүүтэ сылын аайы элбиир, нэһилиэнньэ ахсаана 3809 киһиэхэ тэҥнэстэ, ол иһигэр эдэр дьон – 1109, үлэлиир саастаахтар – 2233 уонна кырдьаҕас саастаахтар – 709, 25 оҕо төрөөбүт, 39 киһи олохтон барбыт. Ыал буолуу 8 эбит, арахсыы – 12. Онон демография салаатыгар көрдөрүү үчүгэйэ суох.
2024 сылга оройуон бюджетыгар 1801995,4 солк. харчы көрүллүбүт, онтон 97 % туһаныллыбыт. Муниципальнай программаларынан ыытыллар үлэҕэ 49,9 мөл.солк. туттуллубута, ити сыл иннинэ 35 мөл.солк. этэ. Ити көрүллүбүт харчыттан 6 357 тыһ.солк. тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар тыырыллыбыта. Бу сыыппараны мыынар сатаммат. Арктическай улуустарга олохтоох бюджеттан тыа хаһаайыстыбатыгар саамай улахан көмөнү оҥорор улуустар ахсааннарыгар инникилээн сылдьабыт. 2025 сылга бу салааҕа көмөнү 12 мөл.солк. диэри улаатыннарар санаалаахпыт. Бу күннэргэ “Победа” ТХПК тэрилтэтэ оройуоҥҥа биир бастакынан таба иитиллэр сирин-уотун докумуоннаһан оҥотторбута хайҕаллаах. Таба ахсаанын эбиллиитэ баар, оттон сылгы, хороҕор муостаах ахсаана аҕыйыыр. Ол түмүгэр эти туттарыыга инники күөҥҥэ сылдьабыт. Соловьевтар табаһыт дьиэ кэргэттэрэ тыа ыалын укулаатын илдьэ сылдьалларынан дойду үрдүнэн Москуба куоракка оройуоммут аатын дорҕоонноохтук ааттаттылар. Кинилэргэ оройуон бюджетыттан буран көлөнү бэлэх ууннубут. Ааспыт сылга сири хостооччулартан уопсайа 46256 тыһ.солк. дохуот киирбитэ, ол иһигэр көмүс хостуур “Байдам” тэрилтэтэ 28860 тыһ.солк. ыстыраап харчыта. Бу киирбит үбү-харчыны федеральнай таһымҥа бэрэбиэркэтин иһинэн туһааннааҕынан туттабыт, сороҕо үүммүт сылга салгыы туттуллуоҕа.
Үөрэҕирии эйгэтигэр туһааннааҕынан бюджеттан көрүллүбүт харчы толору туһаҕа таҕыста. Үөрэх сайдыытыгар туһуламмыт “Современная школа”, “Одаренные дети”, “Учитель будущего”, сайыҥҥы сынньалаҥҥа, эбии үөрэхтээһиҥҥэ, материальнай-техническай базаны бөҕөргөтүүгэ, үөрэх тэрилтэлэригэр кутталы утары сэрэтэр үлэлэргэ уо.д.а. бырагыраамаларынан араас хабааннаах үлэлэр ыытылыннылар. Улууска барыта 668 үөрэнээччи баар, ол иһигэр Индигиргэ 50 үөрэнээччи уонна 7 уһуйаан оҕото. Индигир уонна Орто Дойду орто оскуолаларын саҥа тутуутугар күүскэ үлэлэһиэхпит.
Суол оҥоруутун боппуруоһугар “Полиметалл” тэрилтэтэ сылы эргиччи суолу оҥорууга көмөлөһөрүн курдук кэпсэтиитэ барыахтаах. Маннык улахан тэрилтэ Үөһээ Дьааҥынан собуот тутуутугар ылсыахтаах, оннук үлэҕэ үчүгэй суол ирдэнэр, ону туһанарга соруктанабыт. “Арктика суоллара” тэрилтэҕэ Сааһыыр учаастагар саҥа К-700 трактор кэлбитэ. Ааспыт сылга көтөр аалынан аҕыс тыһыынча пассажир көппүт, ол эбэтэр нэһилиэнньэ салгынынан ортотунан иккилиитэ-үстүүтэ көппүттэр. Бу үчүгэй.
Коммунальнайдарга оттуктара былааны таһынан барыта тиэллибитэ. Саҥа объектар киирэллэр, кыамталара үрдүүр. Бу салааҕа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн балаһыанньа кытаанах, ону ол диэбэккэ арктическай улууска соҕотох Муомаҕа Сааһыыр хочуолунайын тутуу бэбиэскэттэн түспэт, быйылгы сылы аһардыбакка олоххо киллэрэргэ соруктанабыт, өйөбүл баар. Уопсайынан, арктическай улуустарга дьиэлэри сылааска холбуур тэрээһиннэргэ инники күөҥҥэ сылдьабыт. Билэргит курдук, биир бастакынан Индигир нэһилиэгэ 100 % сылааска холбоммута. Билигин нэһилиэнньэ кыһалҕата аны дьиэ иһигэр тупсарыныыны киллэрэн, фекальнай массыына көрдүүллэр уонна убаҕас бөҕү-сыыһы харайар сири оҥотторуу боппуруоһа тахсан кэлэр. Ити олохпут укулаата, олорор усулуобуйа тупсарыытын туоһута буолар.
Ааспыт сылга Хонуу олохтоохторо “Алмас” тутуу тэрилтэтин нөҥүө тутуллубут икки этээстээх икки уопсай дьиэлэр күлүүстэрин туппуттара, ол иһигэр үс тулаайах оҕоҕо анаммыта. Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраама үлэтэ салҕанар. Быйыл Төбүлэххэ 8 квартиралаах дьиэ олоххо киириэҕэ. Билигин саҥа специалистарга аналлаах уопсай дьиэлэри тутууга ылсабыт, бырайыактарыгар үлэлэһэбит. Орто Дойду оскуолатын спортивнай саалатыгар хапытаалынай өрөмүөн ыытылынна. Төбүлэх орто оскуолатын көҕүлээһининэн саҥа оскуола остобуолайа киирдэ. Саҥа балыыһа комплексын дьиэтэ тутуллан киирэн, урукку поликлиника дьиэтин өрөмүөннээтибит. Онно Кииннэмит бухгалтерия, МФЦ уо.д.а кыра тэрилтэлэр бары кииннэнэн үлэлииллэригэр усулуобуйа оҥоһулунна.
Саҥа балыыһа үлэҕэ киирбитэ эрээри, анал үөрэхтээх специалистар аҕыйахтар. Бу хайысхаҕа олохтоох бюджеттан саҥа кэлэр специалистарга подъемнай харчыны көрөргө үлэ ыытабыт. Онон быраастар, атын да салааҕа эдэр специалистар кэлэллэригэр эрэнэбит.
Култуура салаатыгар үлэ былаанынан барбыта. Кулууптарга анаан диэн сыаналаах улахан иэннээх экраннары ыллыбыт, Хонууга уонна Сааһыырга үлэ салҕаныаҕа. Сааһыырга туспа бильярд кулууба тутуллан киирбитэ, ситиһиилэрэ да сиэрдээх.
Үүммүт сыл оройуоҥҥа Патриотизм уонна кыайыы сылынан биллэрилиннэ. Бары тэрээһиннэр бу хайысханан барыахтара. Мелиоративнай үлэлэр салҕаныахтара, хорутар улахан тэрили ылбыппыт. “Лесресурс” ГАУ тэрилтэни кытта кэпсэтэн, өртөөһүнү тэрээһиннээхтик ыытарга былааннанабыт, маны нэһилиэктэр бэйэлэрэ сүрүннүөхтэрэ. Кулун Өлбүккэ саҥа ФАП туттуллара былааҥҥа турар. Сылгы базатын тутуута, племенной үлэ былааҥҥа турар. “Тиэхээн” сиригэр таас чоҕу хостуурга үлэни сөргүтэри үөрэтэбит. Хонууга асфальт суолу тутарга докумуонун үлэтэ түмүктэнэн эрэр, биир күнүнэн бүппэт”.
Баһылык отчуотун түмүгэр байыаннай дьайыыга кытта сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар көмөнү тыырарга анал коммерческайа суох фонда тэриллибитин эттэ. Араас хайысханан ыытыллар тэрээһиннэргэ нэһилиэктэр бары көхтөөхтүк кыттыбыттара, Улахан Чыыстай, Индигир табаһыттара сибиэһэй этинэн кэһии оҥороннор байыастар махталларын ылбыттара бэлиэтэннэ. Уонна улахан экраҥҥа Дмитрий Викторович ыраах Украинаҕа баар байыастарбытын кытта көрсүһүүтүттэн кылгас киинэ көрдөрөн, мустубут дьону уйадытта.
Отчуот иһитиннэриитин кэнниттэн социальнай хайысхаҕа, Чыбааҕылаахха кэлбит табалар ханна барбыттарын, саа боппуруоһугар, быраастар суохтарын, оскуола тутуутун туһунан ыйытыылар киирбиттэрин, тустаах салайааччылар уонна баһылык Дмитрий Викторович сиһилии эппиэттээтилэр. Айылҕа харыстабылын инспектора Нюргустан Николаевич Черемкин үүммүт сылга тахсыбыт уларыйыылары кэпсээтэ: “Булчут билиэтэ аны электроннай билиэккэ кубулуйда, булчут бэйэтэ кумааҕыга бэчээттээн таһаарыан сөп. Аны балаҕан ыйыттан 16 саастаах оҕо булт саатын тутарыгар көҥүл бэриллэр, ол эрээри бу оҕо ханна да учуокка турбат, бэрээдэктээх уонна медицинскэй справката ирдэнэр. Саа көҥүлүгэр госпошлина сыаната урут 1 тыһ.солк. буоллаҕына, 2025 сылтан 5 тыһ.солк. диэри улаатта. Бөрөнү бултаһарга урут үс хонук иһигэр диэн буолара. Билигин атырдьах ыйыттан кэлэр сыл кулун тутар ыйын бүтүөр диэри болдьохтонно, 650 солк. госпошлина төлөөн туран. Адьырҕа кыыл олорор бөһүөлэктэн эбэтэр үлэлиир учаастакка 3 км-тан бэттэх кутталы үөскэтэр буоллаҕына, анал биригээдэ тахсан бултаһыан сөп. Кыылы бултаан баран аактата оҥоһуллар. Ити отчуттарга, ойуур тыаҕа учаастакка үлэлиир дьоҥҥо улахан суолталаах. Кутталы үөскэтэр кыыллары бултаһарга нэһилиэк дьаһалталара олохтоох бюджеттан оттукка, бириэмийэҕэ диэн үп көрүөхтэрин сөп этэ. Ааспыт 2024 сылга 27 эһэ бултаммыта, ол иһигэр 21 эһэ ыстаадаларга. Оттон Уһук Илин уокурукка биллэринэн, киһиэх саба түһүү 108 быһылаана тахсыбыта, онтон 10 киһи өлүктээх. Ити вахтовай бөһүөлэктэргэ тахсар быһылааннар. Манна дьон бэйэтэ эмиэ буруйдаах. Кыыл аата кыыл, илииттэн аһата үөрэтэр сыыһа.
Кус болдьоҕо уларыйбат, урут-хойут кэлэр диэн матыыптаммакка. Киискэ, эһэҕэ, тайахха, чубукуга бултааһыҥҥа нолук көрүллэр буолбута. Оттон тыа кыылларыгар аһылыктарыгар диэн туус кутан, талах быһан биэрэн, маршруттарга учуокка кыттыһан көмөлөһөр буоллахха, холобура тайаҕы бултааһыҥҥа чэпчэтии көрүллэр”.
Дмитрий Викторович хараал тутуутугар сирэ оҥоһуллубут учаастакка ойуур баһаара буолбут миэстэтиттэн ыраастааһын чэрчитинэн сиэрдийэҕэ аналлаах мастары босхо туттуохха сөбүн эттэ. Саа көҥүлүгэр куораттан анал специалистар кэлэн үлэлиэхтэрэ. Сааскы ыйдарга быраастар мобильнай биригээдэлэрэ нэһилиэнньэ доруобуйатын көрө-истэ кэлиэхтэрэ. Силээннээхтэн Чыбааҕылаахха аҕалтарбыт дьиэ табалара төттөрү дойдуларыгар тиийбит сурахтаахтар. Тэриллибит ыстаадаҕа 4 анал үлэһит тиийэн үлэлээбиттэрэ. Ити саҕана наадалаах кэмҥэ үлэни өйүөх, сүбэлиэх дьон суохтара. Буолар буолтун кэнниттэн “итини-маны” оҥоруохтаах этилэр диэн куолулааһын баар. Хас да сыллаах үлэбит түмүгүнэн бэтэринээрдэр тэрилтэлэрэ оройуоҥҥа туспа үлэлиир буолла, специалистар наадалар. Сайыҥҥы ыйдарга диэри хас биирдии дьиэ кыыла чиптэниэхтээх, ол эбэтэр барыта ааҕыллыахтаах. Ааҕыы кэмигэр барыт аһаҕастык учуоттаныахтаах.
Билигин оройуон, нэһилиэк депутаттарыгар боломуочуйалара элбээтэ, үлэ бары хайысхатыгар хонтуруол күүһүрүөхтээх. Нэһилиэктэр биэс сыллаах стратегическай былааннарын оҥостуохтаахтар, онно олоҕуран уопсай оройуон былаана тахсыахтаах, маны уһаппакка сүбэлэһэн үлэ былаанын торумнуур кэм кэллэ. Ааспыт сылга Индигир өрүспүт хаатыттан тахсаары 573 см тиийэн, кутталы үөскэппитин билэбит. Критическэй бэлиэтэ 600 см. Онон Индигир сүнньүнэн олорор бөһүөлэктэр биэрэги бөҕөргөтүүгэ күүскэ үлэлэһиэхтэрин наада.
Мунньахха Индигир нэһилиэгин олохтоохторо оройуон баһылык сыллааҕы отчуотун мунньаҕар көхтөөх кыттыыны ылбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Үтүө үгэс быһыытынан араас эйгэҕэ туйгун үлэлээхтэргэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга наҕараадалары туттардылар. СӨ “ОДьКХ” ГУП Муоматааҕы филиалын үлэһиттэрэ Алексей Андросов, Радомир Никифоров, Роман Слепцов, Андрей Слепцов, Андрей Черов Бочуотунай Грамоталарынан, Махтал суруктарынан наҕараадаланнылар, Елизар Габышев ”Коммунальнай хаһаайыстыба бэтэрээнин” бэлиэтин тутта. Аҕа баһылык илиититтэн оройуон сайдыытыгар кылааттарын иһин Александра Слепцова, Владимир Софронов Махтал суруктары, анал чаһыны туттулар. Эҕэрдэлиибит!
“Муома оройуона” МО пресс-сулууспата