Кулун тутар 20 күнүгэр Арчы дьиэтигэр «Санаа сааһырбат, дууһа кырдьыбат» оройуоннааҕы бэтэрээннэр күрэстэрэ үһүс төгүлүн ыытылынна. Манна Индигир, Хонуу, Соболоох, Чыбааҕылаах нэһилиэктэрин ытык-мааны бэтэрээннэрэ биэс түһүмэҕинэн кытыннылар.
Бииртэн биир интэриэһинэй сэргэх түһүмэхтэр көрөөччү сэҥээриитин ыллылар. Ол курдук, бастакы түһүмэххэ өбүгэ саҕаттан кэлбит араас сиэри-туому күрэхтэһээччилэр көрдөрдүлэр. Индигирдэр «Тугут төрөөһүнэ» сиэрин-туомун эбээннии тылынан саҥаран көрөөччүлэргэ тиэртилэр, һээдьэнэн түмүктээтилэр.
Соболоох нэһилиэгин кыттааччылара «Ынахсыт Хотуҥҥа алгыс» саҥа төрөөбүт ынах арчылааһынын сиэрин-туомун бэрт итэҕэтиилээхтик көрдөрдүлэр, чыбааҕылаахтар “Дьөһөгөй таҥарата”, “Кыйдааһын” дьөһөгөй оҕотугар аналлаах сиэри – туому тойугунан арыйан, аналлаах оонньуулары оонньоттулар уонна ыалдьыттары кымыһынан, алаадьынан күндүлээтилэр. Арчы бэтэрээннэрэ “Иэйэхсит кэлиитэ” сиэрин-туомун бэрт интэриэһинэйдик арыйан көрдөрдүлэр. Быйылгы сыл саха халандаарынан Иэйэхсит сыла. Маннык сиэрдэри-туомнары умнубакка, эдэр көлүөнэҕэ тиэрдэн иһии үтүө үгэс кубулуйуута бүгүҥҥү олохпут ирдэбилэ буолар.
Иккис түһүмэх Кыайыы 80 сылыгар аналлаах сэрии тиэмэтигэр ырыа күрэҕэ бэрт интэриэһинэйдик ааста. Индигир нэһилиэгин бэтэрээннэрэ нууччалыы ырыаны, Соболоох бэтэрээннэрэ байыаннай таҥастаах тахсан, поппури ыллаан көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан көрүстүлэр. Чыбааҕылаах нэһилиэгин хамаандата “Огонек” диэн нууччалыы ырыаны толордо. Арчы бэтэрээннэрэ “Туруйалар”нууччалыы ырыаны сахалыы тылынан ыллаан, көрөөччүлэр сэҥээриилэрин ыллылар.
Үһүс түһүмэххэ “Хартыынаны тилиннэрии” араас худуоһунньуктар уруһуйдарын, ол иһигэр А.Чикачев хартыыналарын тилиннэрэн күрэхтэһээчччилэр көрдөрдүлэр. Манна ордук Соболоох нэһилиэгин ытык бэтэрээнэ Мария Афанасьевна Слепцова кыра кыыс уобараһын итэҕэтиилээхтик көрдөрөн, дьон-сэргэ астыныытын ылла. Индигир нэһилиэгин кыттааччылара бэрт уобарастары арыйан көрдөрдүлэр. Төрдүс түһүмэххэ бэйэ талан ылбыт үҥкүүтүн бэтэрээннэрбит эдэр саастарын эргитэн, бииртэн биир кэрэ үҥкүүнү көрөөччү дьүүлүгэр таһаардылар. Ол курдук индигирдэр “Доҕордоһуу үҥкүүтэ” араас дойду үҥкүүлэрин көрдөрдүлэр, соболоохтор «Саха Далбардара», чыбааҕылаахтар сахалыы дэйбиирдээх үҥкүүнү, Арчы бэтэрээннэрэ «Үчүгэйиэн Мүрүбэр» ырыанан үҥкүүнү бэркэ толордулар, көрөөччүлэр астына көрдүлэр. Биир саамай интэриэһинэй түһүмэххэ муоданы көрдөрүүгэ кыттааччылар бары да бэлэмнээх кэлбиттэр. Индигир бэтэрээннэрэ 80 сыллардааҕы муоданы көрдөрдүлэр. Бииртэн биир сонун көстүүмнээх таҕыстылар. Соболоох бэтэрээннэрэ киэһээҥҥи былааччыйаны кэтэн хаамтылар, Чыбааҕылаах хамаандата сахалыы таҥнан-симэнэн тахсан дугуйа хаамтылар, Арчы бэтэрээннэрэ араас саҕа киэргэллээх, кэрэ симэҕинэн симэнэн маанытык таҥнан тахсыбыттара сонун көстүү буолла.
Ити курдук, Улуу Кыайыы сылыгар анаммыт «Санаа сааһырбат, дууһа кырдьыбат» күрэс үрдүк таһымнаахтык ааста. Дьүүллүүр сүбэ биэс киһиттэн састааптаах үлэлээн, маннык түмүк таҕыста: 1 миэстэни Арчы дьиэтин бэтэрээннэрэ, 2 миэстэни – Индигир нэһилиэгэ, 3 миэстэни – Соболоох бэтэрээннэр хамаандата ылан үөрүүлэрэ үрдээтэ. Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ Юрий Прокопьевич Черов добун суруктары, бэлэхтэри туттартаата. Хонуу нэһилиэгин дьаһалататын анал бирииһин Чыбааҕылаах нэһилиэгин хамаандата ылла. Күрэххэ аҕам саастаах бэтэрээннэргэ Индигир нэһилиэгиттэн Мария Арьяновна Шкулеваҕа, Хонууттан Евдокия Дмитриевна Сен-Дун-Шеҥҥа, Соболоох нэһилиэгиттэн Ульяна Ивановна Горееваҕа анал бириистэр туттарылыннылар. Салгыы Арчы бэтэрээннэрэ ыалдьыттарын минньигэс аһынан күндүлээн, сандалы тула олорон, ирэ-хоро кэпсэттилэр, күлэн-үөрэн, эдэр саастарын эргитэн ыллылар.
“Көхтөөх сааһырыы — уһун үйэлэнии мэктиэтэ” диэн бэргэн этиигэ сөп түбэһиннэрэн, ытык аҕам саастаах дьоммут үтүө холобуру көрдөрөллөр. Ыытыллар араас таһымнаах күрэстэргэ оройуон бэтэрээннэрэ көхтөөхтүк кыттан, дьиэҕэ олорон хаалбакка, кырдьары кыйдаан, дууһалыын эдэр сылдьаллара хайҕаллаах суол.
Айталина Николаева