От ыйын өҥүрүк куйаас күннэригэр, ыйбыт аата да этэрин курдук, дьон-сэргэ оттуу ходуһаҕа тахсаллар. “Оо, үчүгэйиин, охсуллубут от сыта…” диэн Раиса Захарова үлэһит киһиэхэ от сыта минньигэһин, кэбиһииттэн, үлэ түмүгүттэн отчут үөрүүтүн туһунан уостан түспэт ыллам ырыатын бары билэбит. Ардаҕа суох ыраас күннэри баттаһан, саха дьоно сүөһү, сылгы кыһыны туоруур күөх отун бэлэмнииртэн соло булбат. Сайын устата хара көлөһүнүн тохпут үлэтин түмүгэ лөглөйөн турар кэбиһиилээх отторугар көстөр. Дьэ, онтон күһүн от-мас хагдарыйан, тоҥоруу саҕаланна да, ынах сүөһү хотоҥҥо киирэн аны саас күөххэ үктэниэр диэри отчут бэлэмнээбит отун кэбийэн барар. Ынах төһө үүтү, эти биэрэрэ аһылыгыттан быһаччы тутулуктаах.
Маннык аҕыйах тылынан сүөһү иитиитин уратытын быһааран кэбиһиэххэ сөп. Оттон күннээҕи бүппэт түбүгүн, сыллааҕы кыһалҕатын аахтахха бэйэтэ туспа сэһэн суруллуон сөп дии саныыбын.
Төрүт дьарыкпыт үгүс үлэтин кыайа тутан, Муома оройуонугар ынах сүөһүнү иитэр ыал нэһилиэк аайы баар. Кинилэртэн ылан олохтоох дьон сибиэһэй үүт, минньигэс сүөгэй, сыалаах эт амсайаллар. Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын быйылгы ааҕыытынан, оройуоҥҥа уопсайа 50 ыал ынах иитэр, ол иһигэр Хонууга 11 дьиэ кэргэн сүөһүлээх.
Биллэрин курдук, сүөһүнү тутарга эр киһи сүрүн күүс буолар, кини от охсор, кэбиһэр, күһүн идэһэлиир, кыһын от киллэрэр, тиэйэн аҕалар уонна да атын күүстээх үлэни оҥорор. Оттон ынаҕы иитэр аҥаардас дьахтар өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн тарбахха баттанара буолуо. Биһиэхэ Муомаҕа, чуолаан Хонууга, маннык хорсун санаалаах кэрэ аҥаардар
бэйэлэрэ эрэ түөрт ынаҕы, уопсайа уонча сүөһүнү көрөн-истэн олороллор. Ол кимнээҕий?
Ол Людмила Егоровна уонна Александра Васильевна Мончуриннар. Кинилэр билигин олорор дьиэлэригэр көһөөт да, 1967 сыллаахтан ынах сүөһүнү иитэн саҕалаабыттар,быйыл номнуо 57 сыл буолбут. Александра Васильевна этэринэн, сүөһүнү бастаан эбэтэ Мончурина Христина Васильевна ииппит. Онтон сиэнэ Александра ыал буолбутугар ынах анаабыт, онтон саҕалаан бэйэтэ иитэн барбыт. Түбүктээх үлэтигэр эдьиийэ Людмила Егоровна (ийэтин кытта бииргэ төрөөбүт эдьиийэ) көмөлөһөр. Бастаан ынаҕа биир эбит, онтон билигин түөрт буолбут. Кыһыннары-сайыннары сүөһүнү барытын эдьиийинээн бэйэлэрэ көрөллөр, оҕолор илии-атах буолаллар эбит. Арай сайын Корякин Петр Васильевичтыын кыттыһан оттууллар, эр дьон от охсоллор, дьахталлар харбыыллар, кэбиһиигэ көмөлөһөллөр.Маннык бэйэ-бэйэҕэ оттоһор быдан көхтөөх даҕаны, көмөлөөх даҕаны. Дьыл хайдах буоларыттан от үүнэр, сороҕор сүөһүнү кыстатар отторо тиийбэтэҕинэ, дьонтон атыылаһаллар эбит.
Эдьиийдии-балыстыы Мончуриннар ынах сүөһүнү иитэр туһунан санааларын маннык үллэстэллэр: “Ынах ас-таҥас биэрэр. Билиҥҥи үйэҕэ аспыт барыта — химия. Онон бэйэ үрүҥ аһын, этин сиир быдан туһалаах уонна дьиэ кэргэн аһылыкка ороскуотун аччатар. Ынаҕы ииттиҥ диэн сүбэлиибит. Судаарыстыбаттан өйөбүл сүрдээҕин баар, ынах
харчыта, эбии аһылык. Биһиги комбикорм сакаастыыбыт. Олохтоох администрация от тиэйэн аҕалтарар төлөбүрбүтүгэр көмөлөһөр. Биллэн турар, сүөһү иитэр ыарахан, ол эрээри туһата элбэх. Хаста да араас ыарахаттары көрсөн, эһэр санаа да киирэ сылдьыбыта. Биир дьыл үс ынахпыт куһаҕан оту сиэн биирдэ барбыта. Сыл аайы оннук буола сылдьыбыта. Ол ящер диэн от, сиэҥҥэ үүнэр. Ынах ону сиэн, иһэ үллэр уонна өлөр. Куһаҕан от олус элбээбит, үргээтэххэ да үүнэ турар. Аны сүөһүлэр атахтарын тимир илиискэ быһаллар, ыттар үүрэллэр. Транспорт тиийбэт, бөһүөлэк үрдүнэн оту биир эрэ киһи тиэйэр, ол Сухомясов Дмитрий Семенович. Сыана горючайга үрдүк. Оттуур сирбит хайа анныгар баар, онно бэйэбит тиийэн от охсуо этибит да, эһэттэн куттанабыт, техникабыт да суох. Ол иһин эр дьонноох оттуур ордук. Ходуһаҕа уолбутун окко Петр Васильевич үөрэтэр-такайар, киниэхэ махталбыт улахан. Сүөһүлээх дьоҥҥо итинник араас кыһалҕа баарын үрдүнэн, төһө кыахпыт тиийэринэн салгыы иитэр санаалаахпыт.”
Людмилалаах Александра биир ынахтан 5-8 лиитэрэ үүтү ыыллар. Күн өрүү-өрүү үрүҥ аһы оҥороллор. Төһөлөөх элбэх дьону үрүҥ илгэнэн күндүлээбиттэрэ буолуой?! Эдьиийим баар буолан улахан көмөлөөх диир Александра уонна Людмила диэки махтаммыт хараҕынан көрөн кэбиһэр.
Александра Васильевна – элбэх оҕолоох иһирэх ийэ. Кини Муома алын сүһүөх оскуолатыгар асчытынан үлэлиир. Оҕо эрдэҕиттэн кэрэҕэ тардыһар санаалаах буолан, Хонуутааҕы “Аяврина” ансаамбылга (сал. Иванова И.Н.) үҥкүүнэн дьарыктанар, үлэлиир тэрилтэтин тэрээһиннэрин көхтөөх кыттааччыта. Эбэтэ Христина Васильевна иискэ үөрэтэн, оҕолорун, дьарыгын таҥастарын барытын бэйэтэ тигэр, араастаан киэргэтэр. Мончуриннар айылҕаттан талааннаах, айар куттаах дьонунан биллэллэр. Александра оҕолоро удьуордарын утумнаан эмиэ айар дьоҕурдаахтар. Улахан кыыһа Светлана Оҕо искусствотын оскуолатыгар үһүс сылын үлэлиир, фольклор салаатын уһуйааччыта. Оҕолору хомуска, тойукка, ырыаҕа дьарыктыыр, Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ситиһиилэрдээх. Быраатын кытта бу сайын норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” VIII-с спортивнай оонньуу фестивалыгар хомустаан, эбээннии ыллаан дьон болҕомтотун тардыбыттар. Орто кыыс Сардаана Намнааҕы педагогическай колледжы бүтэрэн, уруһуй уонна черчение учууталын идэтин баһылаабыта. Билигин Дьокуускай куоракка оҕотун көрөн олорор. Соҕотох уол Володя быйыл 11 кылааска таҕыста, үөрэҕэр үчүгэй, араас күрэхтэргэ ситиһиилэрдээх. Володя улаатан Мончуриннар дьиэ кэргэннэригэр сүрүн үлэһит буолбут, кини ахсыс кылаастан от охсон саҕалаабыт. Оттуурун сөбүлүүр эбит, ордук от охсоруттан астынар. Кыра кыыс Дайаана — 8 кылаас үөрэнээччитэ, үөрэҕэр үчүгэй. Оҕолор дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар көмөлөһөллөр, хотоҥҥо да сылдьыһаллар.
Эдьиийдэрэ Людмила Егоровна билигин пенсияҕа олорор,быйыл сэттэ уон биэс сааһын туолаары сылдьар.Кини өр сылларга Хонууга почтаҕа үлэлээбитэ. Бастаан радиооператор, салгыы перевозка үлэһитэ, почтальон, кэлин кассаҕа олорбут. Оччотооҕу почта үлэтэ барыта илиинэн оҥоһуллара. Людмила перевозкаҕа баһыылкалары массыынаҕа бэйэтэ сүгэн таһара, суумкатын уонунан хаһыатынан толорон, дьоҥҥо дьиэлэригэр тиэрдэрэ. Дьэ, кытаанах үлэ! Почтатын кэннэ дьиэтигэр ынах сүөһү көрөрө. Сэбиэскэй кэмҥэ ийэтэ Христина Васильевна оҕуруот олордор этэ. Усть-Нераҕа нуучча дьонуттан үөрэнэн манна икки улахан теплица туттубут. Людмила ийэтин дьарыгын салҕаан оҕуруот арааһын олордор. Билигин сүөһүтүн көрөр, оҕуруот, сибэкки үүннэрэрин сөбүлүүр. Тэлгэһэтигэр мас арааһын олордубут: сибэккилээх ыарҕа (жимолость), хаппырыас (черемуха), отонноох ыарҕа (бузина), хатыҥ о.д.а. үүнээйи элбэх. Олбуор иһигэр моонньоҕон, хаптаҕас үүнэр. Ийэтэ куораттан аҕалан олоппут моонньоҕоно билигин тарҕанан, биэдэрэнэн хомуллар сир аһыгар кубулуйбут. Людмила хаппырыас отонун торбосторун аһыгар кутар эбит, искэ туһалаах диэн битэмиин курдук туттар. Түбүгүн кэннэ сынньалаҥҥа кинигэ ааҕарын ордорор.
Людмила уонна Александра Мончуриннар үрүҥ аһы барытын оҥороллор: кефир, күөрчэх, суорат, сүөгэй, иэдьэгэй, үүт, быыппах. Бэйэлэрэ астына сииллэр, аймахтарыгар, дьоҥҥо бэрсэллэр, кыралаан атыылыыллар. Оҕолор суораты, күөрчэҕи, сүөгэйи сөбүлээн күн аайы сииллэр. Үрүҥ ас олус туһалааҕын, иҥэмтэлээҕин дьон бары билэр. Өбүгэлэрбит суорат сиир буолан, ис органнара, тиистэрэ, уҥуохтара быдан бөҕө этэ. Суорат киһи иммунитетын эмиэ бөҕөргөтөр. Оҕолор тумууга улаханнык ылларбаттар, биирдэ эмэ кыратык тымныйаары гыннахтарына, оргуйбут үүтү мүөттээн иһэн аһардан кэбиһэллэр диэн ийэ киһи санаатын үллэстэр.
“Ынах сүөһүнү ииттиҥ, оҕуруот олордуҥ. Оҕолоргут доруобуйаларын санаан туран үрүҥ аһы, иҥэмтэлээх бэйэ үүннэриитин астына сиэтиҥ.Ыччаты үлэҕэ сыһыаран үөрэтиэххэ наада, оччоҕо ханнык да үлэттэн толлон туруохтара суоҕа. Төрөппүт бэйэтэ холобур буолан батыһыннара сылдьан үлэлиирин көрөн, оҕо элбэххэ үөрэнэр,” — диэнЛюдмила Егоровна Муома дьонугар сүбэтин тиэрдэр.
Бу маннык саха төрүт дьарыгын ыһыктыбакка, төрөппүттэрэ хаалларбыт дьыалаларын салҕаан, САНАА КҮҮҺҮНЭН ынах сүөһүнү иитэр эдьиийдии-балыстыы Мончуриннартан үтүөҕэ эрэ үөрэниэххэ сөп. Үтүмэн үлэ үтүө түмүккэ тиэрдэр диэн санаа киирэр. Кыайбаппыт кыайыллар, табыллыбат табыллар да курдук буолар!
Татьяна Данилова