Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбата арҕаа дойдулар күүстэринэн өттөйүүлэрин бохсорго туһаайыллыбыт дьаһалларын утумнаахтык олоххо киллэрии үп-харчы, экэниэмикэ эйгэтигэр, олоххо-дьаһахха, бэлиитикэҕэ уһун кэмнээх бигэ туругу олохтуур усулуобуйаны үөскэттэ.
2024 сыл кулун тутарга бэлиитикэҕэ сүҥкэн суолталаах Россия Федерациятын Президенин быыбара буолбута. Дойду баһылыгар В.В. Путиҥҥа өрөспүүбүлүкэ 397 тыһыынча быыбардааччыта, ол эбэтэр 87,8% куолаһын биэрбитэ. Быыбар түмүгэ Россия норуота бэйэтин баһылыгын тула сомоҕолоспутун көрдөрбүтэ. Быыбар күрэстэһиилээх, аһаҕастык, быыбар туһунан сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн ыытыллыбыта.
Сыаналанарынан, 2024 сылга эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта көрдөрүүтэ 2.6 трлн солкуобайы куоһаран 2023 сылтан 3,2% улааппыт. 2024 сыл түмүгүнэн бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы индексинэн, тутуу эйгэтигэр оҥоһуллар үлэ кээмэйинэн Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка 1 миэстэлээх, сүрүн хапытаалга инвестиция кээмэйинэн, тэрилтэлэр эргитэр кыахтарынан уонна олорор дьиэни үлэҕэ киллэрии көрдөрүүтүнэн 2 миэстэлээх.
Өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнай үүнүү Россия орто көрдөрүүтүн куоһарар (104,4%), 2024 сылга 108,1% таҕыста. 49,5 мөл. туонна чох хостонно, ол ааспыт сыл туһааннаах кэминээҕэр 35% элбэх. Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ таас чоҕу хостооһун кээмэйинэн бастакы миэстэтин чиҥэттэ, дойдуга иккис миэстэҕэ таҕыста.
Элгээтээҕи чох баайдаах сиргэ 38,5 мөл. туоннаны оҥорон таһаарар кыахтаах 7 байытар фабрика үлэҕэ киирдэ.
2024 сылга барыллаан 55 туонна көмүс хостонно, дойдуга бу иккис миэстэлээх көрдөрүү. Томпо оройуонугар Нежданинскайдааҕы баайдаах сири туһаҕа таһаарар үлэ ыытыллар. 2025 сылга Алдан оройуонугар “Хвойнай” баайдаах сиргэ байытар фабрика, Өлүөхүмэ оройуонугар “Туокка” уонна “Роман” бырайыактар үлэлэрэ саҕаланыаҕа.
Сүрүн хапытаалга инвестиция кээмэйэ 782 млрд солкуобайынан сыаналанар (Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка инвестиция уопсай кээмэйин 19,5%).
2025 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуота 331,1 млрд солкуобайга тэҥнэстэ (бу былаан 105,8 бырыһыаныгар, 2023 сыл таһымын 94 бырыһыаныгар тэҥ).
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн ороскуота351,9 млрд солкуобайга тэҥнэстэ. Ол иһигэр 165 млрд солкуобай, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн ороскуотун 46,9 бырыһыана социальнай-култуурунай эйгэҕэ ыытылынна.
2024 сылга бары көрүҥнээх источниктан 61 социальнай суолталаах эбийиэк, ол иһигэр 3 722 миэстэлээх 14 оскуола, 315 миэстэлээх 4 оҕо уһуйаана, үөрэх 3 атын эбийиэгэ, 6 физическай култуура уонна успуорт эбийиэктэрэ, доруобуйа харыстабылын 18 эбийиэгэ (ол иһигэр 7 быраас амбулаторията, 6 биэлсэр-акушер пууна) уонна култуура 16 эбийиэгэ үлэҕэ киирдэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата 2024 сылга Россия Федерациятын Президенэ Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕар Анал этиитигэр гражданнар уйгуларын үрдэтиигэ, ийэ буолууну уонна оҕо сааһы араҥаччылыырга, оҕолоох ыаллары өйүүргэ туһуламмыт тутаах соруктары толорууга болҕомтотун уурбута. Отчуоттанар сылга өрөспүүбүлүкэҕэ уонна өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтигэр анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэннэрин өйөөһүн биир уопсай соругунан буолбута.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2024 сыл балаҕан ыйын 24 күнүнээҕи 683 №-дээх дьаһалынан Дьокуускай, Москва, Владивосток куораттарга суһал ыстааптардаах “Бииргэ – Кыайыыга!” өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа тэриллибитэ.
Байыаннай чаастары кытта бииргэ ыытар үлэни тэрийэргэ уонна тэрилинэн уонна сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйар боппуруостары быһаарарга, ону тэҥэ бааһырбыт байыастарга госпиталларга көмөлөһөргө анаан Ростов-на-Дону, Новоазовскай, Луганскай, Курскай, Москва, Владивосток, Уссурийскай, Благовещенскай, Хабаровскай куораттарга тирэх пууннар үлэлииллэр.
Анал байыаннай дьайыы бастакы күннэриттэн «Саха сирэ эйигинниин!» көҥүл санаа уопсастыбаннай хамсааһына, «#МЫВМЕСТЕ» ыстаап, анал байыаннай дьайыы бара турар сиригэр 240 туоннаттан тахса көмө таһаҕаһы ыыппыт волонтердар тэрилтэлэрэ уонна хамсааһыннара көхтөөхтүк үлэлииллэр. Донбасска көмө уонна өйөбүл Хотугулуу-Илиҥҥи пуонда көмөтүнэн муниципальнай тэриллиилэрэ, байыаннай кэрэспэдьиэннэр, айар бөлөхтөр 76 сырыылара тэрилиннэ; анал байыаннай дьайыы бара турар сиригэр байыаннай сулууспалаахтарга бырааһынньык күннэригэр анаан хомуллубут бородуукта нобуордара тиэрдилиннэ; эрэгийиэннээҕи хаһыаттар, оскуола оҕолорун суруктара ыытылынна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр “Аҕа дойдуну көмүскээччи” судаарыстыбаннай пуонда салаата отчуоттанар кэмҥэ гражданнартан киирбит 21 340 боппуруоһу быһаарда. Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэннэрин чилиэннэригэр туруорсубут 888 кыһалҕалаах боппуруостарынан босхо төрүккэ юридическай көмө оҥоһулунна.
Анал байыаннай дьайыыга кыттыбыт гражданнарга уонна кинилэр дьиэ кэргэннэрин чилиэннэригэр анаан кэлим чөлгө түһэрэр, эйэлээх олоххо төннөрөр, идэҕэ үөрэтэр, үлэнэн хааччыйар бырагыраамалара олоххо киирэллэр.
2024 сыл сэтинньи 1 күнүттэн «Мин докумуоннарым» кииннэргэ анал байыаннай дьайыыга кыттыы туһунан ыспыраапканы ыларга Россия оборуонатын министиэристибэтин өҥөтө баар буолла.
2024 сылтан дойду салалтатын быһаарыытынан өрөспүүбүлүкэ шефтэһэр үлэни ыытарыгар Докучаевскай куораттааҕы уокурук сыһыарылынна. Бүгүн ити куоракка чөлгө түһэрэр киэҥ хабааннаах үлэ-хамнас ыытыллар. Докучаевскай куораттааҕы уокурукка инфраструктура анал бырайыагын олоххо киллэрии кэмигэр чөлүгэр түһэриллиэхтээх 65 эбийиэктэн 62 эбийиэккэ үлэ түмүктэннэ, оттон 3 эбийиэккэ үлэ бастакы түһүмэҕэ бүттэ.
Владимир Владимирович Путин 2024 сыл бэс ыйыгар Дьокуускай куоракка кэлэ сылдьан демография көрдөрүүлэрэ бигэтик улааталларын бэлиэтээн туран, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар демографическай бэлиитикэ таһымын үрдүктүк сыаналаабыта. Саха сирэ – Уһук Илиҥҥэ нэһилиэнньэтин ахсаана утумнаахтык улаата турар соҕотох эрэгийиэн. 2025 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаана 1 007,5 тыһыынча киһиэхэ тэҥнэстэ.
Олоҕу олоруу күүтүллэр уһуна 73 сылга тэҥ – бу дойду орто көрдөрүүтүнээҕэр улахан, оттон Уһук Илиҥҥэ саамай үрдүктэрэ. Дойду үрдүнэн төрүүр оҕо ахсаана намтыыр чинчитэ баар буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэҕэ бигэ турук бэлиэтэнэр – бу көрдөрүүтүнэн Саха сирэ 10 бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар киирэр.
“Демография” национальнай бырайыак үлэлиир кэмигэр Саха сиригэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн ахсаана 5 тыһыынча кэриҥэ ыалынан элбээтэ – 29 385 ыалтан 34 300 диэри, онно 118 тыһ. оҕо иитиллэр. Хас биирдии бэһис ыал – элбэх оҕолоох. Дьиэ кэргэн сылыгар “Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэри социальнай өттүнэн өйүүр дьаһаллар тустарынан” Россия Федерациятын Президенин 2024 сыл тохсунньу 23 күнүнээҕи 63 №-дээх Ыйааҕынан элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн статуһа болдьоҕо суох кэмҥэ бэриллэр буолбута уонна өйөбүл миэрэлэрин биир кэлим тиһигэ оҥоһуллубута.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана бастакытын ыал буолар 25 саастарын туола илик эдэр дьоҥҥо 50 тыһ. солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүрү олохтообута, бу төлөбүрү 2024 сылга 933 ыал ылбыта (эбэтэр саҥа ыал 4 495 уопсай ахсаанын 20,8%).
Итини тэҥэ, “Килбиэннээх дьиэ кэргэн” диэн анал бэлиэ олохтоммута. 2024 сылга маннык бэлиэни 50 уонна онтон уһуннук бииргэ олорбут 343 ыал ылла.
“Дьиэ кэргэн” өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала 2 төгүл улаатан 300 тыһ. солкуобайга тэҥнэстэ. Сыл устата “Дьиэ кэргэн” өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын 2 421 киһи ылла, хапытаал сириэстибэтин 3 166 ыал тутунна.
“Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэри социальнай өттүнэн өйүүр эбии дьаһаллар тустарынан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕа ылыныллыбыта, бу Ыйааҕынан маннык эбии дьаһаллар олохтоммуттара: судаарыстыбаннай уонна муниципальнай музейдарга босхо сылдьыы; элбэх оҕолоох ыаллар оскуолаҕа үөрэнэр оҕолоро тырааныспарынан босхо сылдьыылара (22 муниципальнай тэриллиигэ үлэлиир); Саха Өрөспүүбүлүкэтин уопсай үөрэхтээһинин тэрилтэлэрин 5-11 кылаастарыгар (41 727 оҕо), ону тэҥэ профессиональнай үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр үөрэнэр (4 674 киһи) элбэх оҕолоох ыал оҕолорун босхо аһатыы; коммунальнай өҥөнү төлүүллэригэр ааҕыллыбыт төлөбүр кээмэйиттэн 30%-тан кырата суох чэпчэтии (уопсайа 52,8 мөл. солкуобай суумаҕа 4 662 ыал чэпчэтиинэн туһанна); нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун эйгэтигэр үлэтэ суох элбэх оҕолоох 83 төрөппүккэ профессиональнай үөрэҕи ылыылара тэрилиннэ; Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна муниципальнай бас билиитигэр баар култуура уонна успуорт тэрилтэлэригэр чэпчэтии көрүллэр; элбэх оҕолоох ыалга биир төрөппүт (иитэ ылбыт төрөппүт) аатыгар суруллубут биир тырааныспар сириэстибэтигэр тырааныспар түһээнин төлүүртэн босхолооһун быһыытынан эрэгийиэннээҕи түһээн чэпчэтиитэ олохтонно.
Орто профессиональнай үөрэх бырагырааматынан төлөөн үөрэнэр элбэх оҕолоох ыалтан үөрэнээччилэр үөрэхтэрин төлөбүрүн сорох чааһын сабалларыгар үөрэнэр кэмнэригэр 50 000 солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүр олохтонно. Балаҕан ыйын 1 күнүттэн бу төлөбүрүнэн элбэх оҕолоох ыал 239 устудьуон оҕото туһанна.
Тус сыаллаах хапытаал кээмэйэ 110 тыһ. солкуобайга диэри улаатта. 2024 сылга сыаллаах хапытаал сириэстибэтинэн 723 мөл. солкуобай суумаҕа 14 130 ыал туһанна.
Элбэх оҕолоох ыалларга 526 сир учаастага бэрилиннэ. Элбэх оҕолоох ыалга сир учаастагын биэрэр оннугар 200 тыһ. солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх харчынан төлөбүрү икки сыл устата 3 058 ыал, ол эбэтэр сир учаастагын ыларга уочаракка турбут дьон ахсаанын 17% туһаммыт.
2019-2024 сылларга 652 ыал олорор усулуобуйатын тупсарыыга 2,394 млрд солкуобай ыытылынна.
Дьиэ кэргэн сыла түмүктэнэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана элбэх оҕолоох ыаллары өйүүр эбии дьаһаллары ылбыта. Оннук, 2025 сылтан “Дьиэ кэргэн” өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала ыал үһүс эрэ оҕотугар буолбакка, төрдүс уонна онтон кэлэр оҕолорго эмиэ тарҕаныаҕа.
Демографическай уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин эйгэтигэр бастыҥ көрдөрүүлэрин иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 10 мөл. солкуобай кээмэйдээх гранын куонкурус түмүгүнэн Горнай оройуона ылбыта.
2024 сылга Дьиэ кэргэн элбэх хайысхалаах кииннэрэ Чурапчы, Нам, Уус Алдан оройуоннарыгар уонна Дьокуускай куоракка арылыннылар.
Үүнэр көлүөнэни иитиигэ аҕа оруолун күүһүрдэр сыаллаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕынан “Ытык аҕа” бочуоттаах бэлиэ туттарыллар. 2024 сылтан 100 тыһ. солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүр көрүллэр.
100 сааһын туолбут 17 ытык кырдьаҕас Саха Өрөспүүбүлүкэтин уһун үйэлээҕин “Үйэ саас” ытык бэлиэтинэн наҕараадаланна уонна 1 мөл. солкуобайдаах харчынан төлөбүрү ылла.
“Аҕа көлүөнэ” эрэгийиэн бырайыагын олоххо киллэрэр кэмҥэ социальнай хааччыйыы үс эбийиэгэ үлэҕэ киирдэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Мэҥэ Хаҥалас улууһун Матта сэлиэнньэтигэр 2025 сылга үлэҕэ киириэхтээх 51 куойка-миэстэлээх кырдьаҕастарга уонна инбэлииттэргэ аналлаах интернат-дьиэни тутуу салҕанар.
2024 сылга “Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн уһун болдьоххо көрүү-истии тиһигин киллэрэр аналлаах федеральнай пилотнай бырайыагы олоххо киллэриигэ өрөспүүбүлүкэҕэ федеральнай бүддьүөттэн 86,6 мөл. солкуобай көрүллүбүтэ. Пилотнай бырайыакка өрөспүүбүлүкэ 4 оройуона кыттар: Горнай, Нам, Таатта, Чурапчы. Онно эбии 95 киһини хабар эрэгийиэн бырайыага Бүлүүгэ, Хаҥаласка уонна Дьокуускай куоракка олоххо киллэриллэр. Барыта 320 аҕам саастаах киһи уһун болдьохтоох көрүүгэ-истиигэ сылдьар. Көрөр-истэр үлэҕэ үөрэҕи баран үлэҕэ көмөлөһөөччү быһыытынан 149 киһи ылыллыбыт.
Аҕам саастаах гражданнар көхтөөх уһун үйэлэниилэрин чөл хаалларыыга туһаайыллыбыт муниципальнай бырагыраамалары хос үбүлүүргэ сүүмэрдиир механизм олохтонно. Култуура тэрилтэлэрэ 17 126 киһини түмэ тартылар, успуорт дьаһалларыгар 35 774 аҕам саастаах көхтөөх гражданнар кытыннылар. Аҕа көлүөнэ 454 бэрэстэбиитэлэ идэҕэ үөрэҕи ааста. Социальнай хааччыйыы тэрилтэлэрэ тэрийбит тэрээһиннэригэр 11 725 киһи сырытта.
Россияҕа Дьиэ кэргэн сылыгар “Дьиэ кэргэн” саҥа Национальнай бырайыак баар буолла. 2030 сылга диэри кэмҥэ ийэ (дьиэ кэргэн) хапытаалын, дьиэ кэргэн ипотекатын, элбэх оҕолоох ыалларга 450 тыһ. солкуобайга диэри кээмэйдээх дьиэ ипотека кирэдьиитинэн (сойуомунан) эбэһээтэлистибэни сабыы чэпчэтиилээх бырагырааматын дьайыылара уһатылыннылар, иккис, үһүс уонна онтон кэлэр оҕолорго түһээн көҕүрэтиитэ (вычета) улаатар. Ону тэҥэ оҕо уһуйааннарын аадырыстаах тутуу салҕанар.
2024 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо саас сыла ыытылынна. Оҕо туһугар кыһаллыы биһиги судаарыстыбабыт сүрүн сыаннаһынан буолар.
“Оҕо эрдэхтэн доруобуйаны харыстааһын” биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы бырайыак чэрчитинэн сокуоннай саастарын туола илик оҕолору 215 тыһ. көрүү ыытылынна, “Телемедицинэ платформата уонна доруобуйа туругун дистанционнай кэтээн көрүү” бырагыраама хааччыйыытын олоххо киллэрии кэлим бырайыага оҥоһулунна.
“Куттала суох оҕо саас” биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы бырайыагы олоххо киллэрии түмүгүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ыччакка информационнай куттал суох буолуутун киинэ тэрилиннэ, “Оҕо саас куттала суох буолуута” Бүтүн Россиятааҕы аахсыйа, “Оҕону быыһаа!” сэрэтэр тэрээһин, “Сферум” платформаҕа быраабы араҥаччылыыр уорганнар уонна сокуоннай саастарын туола илик оҕолор көрүүтэ суох сылдьыыларын уонна буруйу оҥорууларын сэрэтэр тиһик уорганнара кыттыылаах төрөппүттэр аһаҕас мунньахтара ыытылыннылар. “Патриот. Гражданин. Турист” пилотнай бырайыак чэрчитинэн сынньалаҥ уонна сайыҥҥы үлэ тэриллибитэ.
Арктическай оройуоннар оҕолоругар ураты болҕомто ууруллубута: 13 арктическай оройуонтан 591 оҕо уйулҕатын, доруобуйатын туругун педагогическай өттүнэн чинчийиигэ хабыллыбыта, Арктическай оройуоннар оскуолаларын 5-8 кылаастарын 179 үөрэнээччитэ Краснодарскай кыраай Туапсинскай оройуонун “Юбилейнай” чэбдигирдэр лааҕырыгар сайыҥҥы сынньалаҥҥа ыытыллыбыта, 4 саҥа бырагыраама, көс оскуолаларга үөрэнэр уонна методическай босуобуйалар оҥоһуллубуттара.
Оҕолоох ыал этэҥҥэ буолуутун үрдэтэр сыалтан оскуола уонна оскуола иннинээҕи саастаах оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ сүбэ-ама биэрэргэ, оҕо уйулҕатын туругун педагогическай арыаллааһыны ыытарга “Эппиэтинэстээх төрөппүт академията” тэриллибитэ. “Дьиэ кэргэн – инники кэскилбит!” сыл ахсын ыытыллар үп-харчы өттүнэн билиини хаҥатар үөрэх өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлэ ыытыллынна.
Оҕолор сайыны туһалаахтык атааралларыгар “Дьарыктааах буолуу” бырайыагынан “Сайыҥҥы үлэ” куонкурус ыытыллыбыта, бу куонкурус түмүгүнэн 428 оҕо бааһынай-фермер хаһаайыстыбатыгар үлэлээтэ.
Оҕолору бары өттүнэн сайыннарар сыалтан үөрэх, култуура, успуорт эйгэлэригэр араас тэрээһиннэр ыытылыннылар. Олортон саамай суолталаахтарынан “Хотугу сулус” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус, “Бизнес — оҕолор” бырайыактар, “МАМОНТёнок-2024” норуоттар икки ардыларынааҕы сыырка бэстибээл-куонкуруһа буоллулар. Үгэс буолбут Бүтүн Россиятааҕы оскуола оҕолорун олимпиадата, “Инникигэ хардыы-2024” РНА академига В.П. Ларионов аатынан эдэр чинчийээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай кэмпириэнсийэ-куонкурустара, “Баҕа санаа туолар!” девизтээх “Саха сиринээҕи оҕо сылын күннэрэ Москваҕа” култуура-үөрэх туура ыытылыннылар.
Оҕону патриотизм тыыныгар иитиигэ ураты болҕомто уурулунна: “ЮНАРМИЯ” Бүтүн Россиятааҕы оҕо-ыччат байыаннай-патриотическай уопсастыбаннай хамсааһыны оҕо уонна ыччат өрөспүүбүлүкэтээҕи патриотическай слеттара, “Вожатый первых” профильнай смена, “Содружество орлят России” алын кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах эрэгийиэннээҕи слет, “Зеленые пионеры Якутии” өрөспүүбүлүкэтээҕи слет, оскуола пространствотын көрүү-куонкуруһа (Оҕо көҕүлээһинин киинэ) ыытылынна.
“Мин бастакы идэм” эрэгийиэннээҕи саҥа бырайыак саҕаланна. 1 200 улахан кылаас оҕото эбии үөрэхтээһин уонна профессиональнай үөрэх 43 үөрэх бырагырааматынан электроннай сертификат ылла.
“Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыак чэрчитинэн Уһук Илиҥҥэ биир саамай бөдөҥ – сменаҕа 210 ыарыһаҕы көрөр, экспертнэй кылаастаах саҥа диагностическай тэрилинэн толору хааччыллыбыт Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай киин арылынна. Бу эбийиэк үлэҕэ киириэҕиттэн нэһилиэнньэ 42 тыһыынчата кэлэн көрдөрүннэ, ол 2023 сыллааҕар 15% элбэх. 4 300 эпэрээссийэ оҥоһулунна, бу 20% элбэх.
Доруобуйа харыстабылын алын сүһүөҕүн саҥардан биэрии бырагырааматынанУус Маайа бөһүөлэгэр, Чурапчы сэлиэнньэтигэр, Муома улууһун Хонуу сэлиэнньэтигэр балыыһа комплекстара, Сунтаар улууһун Элгээйи сэлиэнньэтигэр быраас амбулаторията тутуллан үлэҕэ киирдилэр.
Доруобуйа харыстабылын 9 эбийиэгэр хапытаалынай өрөмүөн үлэтэ түмүктэннэ: Алдан оройуонунааҕы киин балыыһа кылаабынай куорпуһугар, Хаҥалас оройуонунааҕы киин балыыһа акушерскай-гинекологическай куорпуһугар, Өлүөхүмэ, Мирнэй оройуонунааҕы киин балыыһа оҕо төрүүр отделениеларыгар, Аллайыаха оройуонунааҕы киин балыыһа поликлиникатыгар, Усуйаана оройуонунааҕы киин балыыһа терапевтическай отделениетыгар, Мирнэй оройуонунааҕы киин балыыһа дьахтар консультациятыгар, Кэбээйи улууһун Кэбээйи сэлиэнньэтин быраас амбулаториятыгар, Верхоянскай оройуонунааҕы киин балыыһа перинатальнай киинигэр. Нерюнгри оройуонунааҕы киин балыыһа комплексын уларыта тутар үлэ түмүктэннэ.
24 медицинскэй тэрилтэ уонна 18 амбулаторнай онкологическай көмө киинин (ЦОАП) баазатыгар онкоскрининг кабинеттара үлэлииллэр, онно 73 306 амбулаторияҕа көрдөрүү оҥоһулунна, күнүскү стационарга 5 606 ыарыһах сытан таҕыста.
Оройуоҥҥа олорор нэһилиэнньэҕэ искэн ыарыылаахтары быһаарар чинчийиилэри ыытар соруктаах “Онкодесант” көһө сылдьар үлэтэ салгыы ыытыллыбыта. Барыта 14 сырыы 12 оройуоҥҥа тэриллибитэ.
Сүрэх-тымыр ыарыыларын эмтиир кииҥҥэ үрдүк технологиялаах медицинскэй көмө 13 тыһ. тахса ыарыһахха оҥоһулунна, олортон 600 тахса киһи эпэрээссийэни аһаҕас сүрэххэ аастылар. Сүрэххэ уонна тымырга уустук эпэрээссийэлэр, инсульт ыарыытыгар эпэрээссийэ саҥа инновационнай технологиялары туттан оҥоһуллар буоллулар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ Майа сэлиэнньэтигэр, Мирнэй, Ньурба, Ленскэй, Алдан, Нерюнгри, Бүлүү уонна Өлүөхүмэ куораттарга уопсайа 8 тымыр бастакы сүһүөх отделениета (ПСО) үлэлиир. 2024 сылга Бүлүү уонна Өлүөхүмэ куораттарга уопсайа 70,7 мөл. солкуобай суумалаах 49 медицинскэй тэрил аҕалаллынна.
Тымыр бастакы сүһүөх дистанционнай отделениелара Амма, Бэрдьигэстээх, Үөһээ Бүлүү, Нам, Чурапчы сэлиэнньэлэрин, Покровскай уонна Орто Халыма куораттары хабан тэриллибитэ.
Саахар ыарыылаахтарга 24 «оскуола» тэриллибитэ, онно 4 716 ыарыһах үөрэҕи барбыта. 8 медицинскэй тэрилтэ 394 ед. медицинскэй тэрилинэн хааччыллыбыта, 7 гликированнай гемоглобин анализатора атыылаһыллыбыта.
Суһал медицинскэй көмөҕө тииһиниини хааччыйар сыалтан санитарнай авиация 591 көтүүнү толорбута, 1 191 киһи эвакуацияламмыта.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын көҕүлээһининэн 2024 сылтан Мобильнай биригээдэлэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кииннэрин үлэтэ Арктика зонатыгар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ суола-ииһэ суох ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарыгар тиийэ тарҕаммыта. Мобильнай биригээдэлэр 115 сырыыны толордулар. Өрөспүүбүлүкэ 18 оройуонугар суола-ииһэ суох 146 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 62 321 киһини көрдүлэр.
Оройуоннар киин балыыһаларыгар үрдүк бэлэмнээх хирурдар былааннаах идэтийбит көмөлөрүн оҥорорго туһаайыллыбыт «Мобильнай хирургическай киин» саҥа бырайыак үлэтин саҕалаата. Бу киин идэтийбит быраастара 11 оройуонтан 2 000 ыарыһах туругун көрдүлэр, 591 суһал эпэрээссийэ оҥоһулунна.
12 модульнай конструкция, ол иһигэр 6 биэлсэр-акушер пууна уонна 6 быраас амбулаторията тутулунна, 64 ед. медицинскэй тэрил атыылаһыллан туруорулунна. 2024 сылга 46 массыына тырааныспара атыылаһылынна.
«Земскэй доктор/земскэй биэлсэр» бырагырааманан 161 исписэлиис (90 быраас уонна 71 биэлсэр), ол иһигэр 10 быраас уонна 8 биэлсэр Арктика зонатыгар үлэлии кэлбитэ. Бу өйөбүл дьаһалларын түмүгэр быраастарынан хааччыллыы 98,5 бырыһыаҥҥа, орто сүһүөх медицинскэй үлэһиттэринэн хааччыллыы 99,6 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ.
Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун сулууспатыгар үлэ көрдөөн 16,2 тыһ. киһи кэлэ сырытта, олортон 10,4 тыһ. киһи үлэнэн хааччылынна (үлэ көрдөөн кэлбит дьон 64%), ол иһигэр бастайааннай үлэҕэ 4,7 тыһ. киһи киирдэ. Үлэтэ суохтар учуоттарыгар 2,8 тыһ. киһи турар, ол ааспыт сыл тустаах кэмиттэн 1 тыһ. киһинэн аҕыйах.
Социальнай төлөбүрдэри оҥорорго федеральнай бүддьүөттэн 271,3 мөл. солкуобай үп тардыллыбыта, төлөбүрү 10,6 тыһыынча киһи ылбыта.
Дьарыктаах буолуу бэлиитикэтин көхтөөх дьаһалларынан 17,9 тыһыынча киһи хабылынна. Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун сулууспатын көҕүлээһининэн 1,4 тыһыынчаттан тахса үлэтэ суох уонна дьарыга суох гражданнар идэҕэ үөрэниини уонна эбии идэни баһылааһыны ааспыттар.
“Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” тумус бырайыагы олоххо киллэрии чэрчитинэн бырайыакка кыттар 50 хампаанньа (“АЛРОСА” АХ, «Колмар» УК” ХЭУо, «Алмазы Анабара» АУо уо.д.а.) 2024 сылга 15,3 тыһыынча өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун үлэнэн хааччыйда.
Россия Федерациятын Президенин 2012 сыл “ыам ыйынааҕы” ыйаахтарын олоххо киллэрии чэрчитинэн хамнаһы үрдэтии өрөспүүбүлүкэ бүддьүөт эйгэтин 111,3 тыһыынчаттан тахса үлэһиттэрин, ол иһигэр 54,6 тыһыынча тус сыаллаах категориялаах уонна 56,7 тыһыынча “атын” категориялаах үлэһиттэрин таарыйда.
Бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтэргэ 2024 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн уопсайа 13,5 млрд солкуобай ыытыллыбыта.
300 тыһыынча солкуобай суумалаах “Үлэ киһитэ” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын бириэмийэтин 50 туруу үлэһиккэ туттарыы иккис төгүлүн ыытыллыбыта.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 79 сылынан сибээстээн кэккэ категориялаах 15 258 гражданиҥҥа 63,3 мөл. солкуобай суумалаах биир кэмнээх төлөбүр оҥоһулунна. 2024 сылтан Кыайыы күнүнэн сибээстээн сыллата бэриллиэхтээх биир кэмнээх төлөбүр Аҕа дойду Улуу сэриитин оҕолоругар 3 000 солкуобай кээмэйинэн оҥоһуллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойду Улуу сэриитин хас биирдии кыттыылааҕар 1 мөлүйүөн солкуобай суумалаах биир кэмнээх төлөбүр оҥоһуллубута.
Социальнай хааччыйыыга уонна социальнай арыаллааһыҥҥа наадыйар оҕолоох ыалга кэлим көмөнү оҥорорго 2024 сылга Чурапчы, Нам, Уус Алдан оройуоннарыгар, ону тэҥэ Дьокуускай куоракка Дьиэ кэргэн элбэх хайысхалаах кииннэрэ (ЭХК) тэриллибиттэрэ. Сыл устатыгар Дьиэ кэргэн элбэх хайысхалаах кииннэригэр 3 542 ыал социальнай өҥөнү ылла.
Социальнай хантараакка олоҕуран кыаммат ыалларга уонна соҕотоҕун олорор кыра дохуоттаах гражданнарга судаарыстыба социальнай көмөтүн оҥоруу салҕанар. Биирдиилээн урбаанньыт үлэтин-хамнаһын толорорго уонна тус көмөлтө хаһаайыстыбатын тутарга социальнай хантараагынан төлөбүр сыаната 500 тыһыынча солкуобай диэри тиийбитэ. Уопсайа 616,3 мөл. солкуобай суумалаах 4 132 социальнай хантараак, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 343,8 мөл. солкуобайга түһэрсиллибитэ.
Гааска социальнай эбии холбонуу федеральнай бырагырааматын чэрчитинэн 2024 сыл алтынньы 1 күнүттэн гааһы туттар оборудованиены атыылаһан туруорарга, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гааска эбии социальнай холбуур үлэлэри ыытыыга чэпчэтиинэн туһанар гражданнар категорияларыгар биир кэмнээх матырыйаалынай көмө кээмэйэ 150 тыһыынчаттан 202 тыһыынча солкуобайга диэри улааппыта. Туһааннаах улаатыннарыы Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн суотугар оҥоһулунна.
Уопсайынан эрэгийиэн уонна федеральнай киин бырагыраамаларынан биирдиилээн олорор дьиэлэри гааска холбооһуҥҥа биир кэмнээх аадырыстаах матырыйаалынай көмө 1 352 ыалга 181 мөл. солкуобай суумаҕа оҥоһуллубута.
Маны сэргэ сылааһынан хааччыйыы маннык источниктарыгар холбонорго биир кэмнээх аадырыстаах матырыйаалынай көмө 500 ыалга оҥоһулунна: кииннээн ититиигэ – 489 ыалга 57,9 мөл. солкуобай суумаҕа; уотунан ититиигэ – 11 ыалга 0,5 мөл. солкуобай суумаҕа.
Олоххо көрсүллэр араас уустук быһыыга-майгыга түбэспит 1 065 ыалга уонна соҕотоҕун олорор киһиэхэ аадырыстаах матырыйаалынай көмө оҥоһулунна.
Таатта улууһун Туора Күөл сэлиэнньэтигэр 50 миэстэлээх, Хаҥалас улууһун Төхтүр сэлиэнньэтигэр 90 миэстэлээх, Кэбээйи улууһун Кэбээйи сэлиэнньэтигэр 140 миэстэлээх уонна Ньурба оройуонун Ынахсыт сэлиэнньэтигэр 35 миэстэлээх – уопсайа 315 миэстэлээх 4 оҕо уһуйаана тутуллан үлэҕэ киирдэ.
“Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн оскуола иннинээҕи үөрэх судаарыстыбаннайга киирбэт ирээтигэр 32,98 мөл. солкуобай федеральнай субсидия үбүн суотугар 1,5 сааһыттан 3 сааһыгар диэри оҕолорго аналлаах 270 эбии миэстэ тэриллибитэ.
Таатта улууһун Ытык Күөл сэлиэнньэтигэр, Горнай улууһун Бэс Күөл сэлиэнньэтигэр, Ньурба улууһун Үөдэй сэлиэнньэтигэр, Үөһээ Бүлүү улууһун Боотулу уонна Баҕадьа сэлиэнньэлэригэр, Верхоянскай оройуонун Сайдыы сэлиэнньэтигэр, Нам улууһун Тумул сэлиэнньэтигэр, Мирнэй оройуонун Мирнэй куоратыгар, Жатай бөһүөлэгэр уонна Дьокуускай куоракка 5 оскуола – уопсайа 3 722 миэстэлээх 14 оскуола тутуллан үлэҕэ киирдэ.
Амма улууһун Мээндигэ сэлиэнньэтигэр, Таатта улууһун Ытык Күөл сэлиэнньэтигэр уонна Дьокуускай куоракка оскуола успуорка 3 саалата уонна Дьокуускай куоракка 200 миэстэлээх “Спутник” куорат таһынааҕы оҕо чэбдигирэр-үөрэнэр лааҕыра тутулунна.
“Үөрэх оскуолатааҕы ситимин саҥардан биэрии” федеральнай бырагырааманан 6 оройуоҥҥа, ол иһигэр 3 Арктика оройуонугар, уонна Дьокуускай куоракка – уопсайа 7 оскуола хапытаалынай өрөмүөнэ ыытылынна уонна сэбилэннэ.
«Үөрэх» национальнай бырайыак чэрчитинэн «Үүнүү точката» 68 Үөрэх киинэ арылынна, 3 коррекционнай оскуола үлэ уруогун ыытарга мастарыскыайдарынан хааччылынна, 40 оскуолаҕа үөрэх сыыппараҕа эйгэтэ тэрилиннэ, тыа сирин оскуолаларын 52 успуорт саалата успуорт тэрилинэн хааччылынна, Нерюнгри куорат 24 № информационнай-технологическай лицейигэр Дьокуускай куорат 2 № национальнай политехническай лицейигэр уонна 13 № оскуолатыгар «Кванториум» оскуола технопааркалара тэрилиннэ.
Аллараа Бэстээххэ “Оҕо техническэй айан таһаарыыларын киинин” баазатыгар “IТ-кулууп” арыллыбыта.
Биир кэлим эксээмэни 100 баалга туттарбыт 25 үөрэнээччигэ хас биирдиилэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 100 тыһыынча солкуобайдаах биир кэмнээх бириэмийэтэ туттарыллыбыта.
2024 сылга “Земскэй учуутал” бырагырааманан 17 педагог тардыллыбыта, кинилэргэ 2 мөл. солкуобайдаах биир кэмнээх төлөбүр оҥоһуллубута; “Арктика учуутала” бырайыагынан 34 эдэр учууталга айан ороскуотун толуйуу уонна үс акылаат кээмэйдээх подъемнай босуобуйа төлөбүрүн көрүҥүнэн аадырыстаах көмө оҥоһуллубута; “Арктикатааҕы уонна хотугу улуустар тыа сиринээҕи нэһилиэнньэлээх пууннарыгар баар уопсай үөрэх тэрилтэлэрин педагогическай үлэһиттэрин олорор дьиэнэн-уотунан хааччыйыы” бырайыагынан дуогабар түһэрсэн хотугу уонна Арктика улуустарыгар 14 учуутал үлэлии барбыта. Тыа сиринээҕи үөрэх тэрилтэлэригэр, ол иһигэр Арктика улуустарыгар учууталынан хааччыллыы 91,1% тэҥнэстэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ сынньалаҥ уонна чэбдигирии бары көрүҥүнэн 70 273 оҕо хабылынна, бу ааспыт сыл көрдөрүүтүттэн 16,2% үрдүк (2023 сылга — 60 478). Итинтэн 55 490 оҕо өрөспүүбүлүкэ 555 лааҕырыгар сынньаммыта.
Өрөспүүбүлүкэ 2027 сылга диэри куорат таһынааҕы 5 лааҕырга 14 куорпус дьиэтин тутуу уонна медицинскэй блок хапытаалынай өрөмүөнүн чопчулаабыт бырайыага 2024 сылга “Оҕолор сынньалаҥнарын уонна чэбдигириилэрин тэрийии инфраструктуратын саҥардан биэрии” федеральнай бырайыак куонкурустарыгар кыайбыта. Отчуоттанар кэмҥэ “Спутник” куорат таһынааҕы оҕо чэбдигирэр лааҕырыгар түргэнник тутуллар 4 модульнай куорпуһу тутуу түмүктэннэ.
2024 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Ыйааҕынан профильнай таһымҥа демонстрационнай эксээмэн киэбинэн ыытыллыбыт судаарыстыбаннай түмүктүүр аттестацияҕа 100 баалы ылбыт колледжы уонна техникуму бүтэрээччилэргэ уонна 100 баалы ылбыт үөрэнээччини бэлэмнээбит педагогическай үлэһиккэ 100 тыһыынча солкуобай кээмэйдээх биир кэмнээх төлөбүр олохтоммута. 2024 сылга маннык идэлэринэн 13 үөрэҕи бүтэрээччи демонстрационнай экзамеҥҥа 100 баалы ылбыта.
Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъектарын экэнэмиичэскэй үүнүүлэрин социальнай 123,75 мөл. солкуобай кээмэйдээх федеральнай бүддьүөт үбүн суотугар 13 аныгы мастарыскыай тэриллибитэ.
Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйын аатынан Харбалаахтааҕы үөрэх комплексыгар, Нам, Ньурба уонна Уус Алдан техникумнарыгар – 4 эбийиэккэ хапытаалынай өрөмүөн түмүктэммитэ.
Бүгүн тус сыаллаах үөрэх чэрчитинэн барыта 2 тыһыынчаттан тахса, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар 1 397, оттон тас өттүгэр 612 устудьуон үөрэнэр. Кинилэр Россия 28 куоратыгар үрдүк уонна орто үөрэх 137 кыһатыгар билиилэрин хаҥаталлар.
Сылын ахсын өрөспүүбүлүкэҕэ ыччат бэлиитикэтин эйгэтигэр 1 500 тахса тэрээһин ыытыллар. 2024 сылга “Юнармия” Бүтүн Россиятааҕы байыаннай-патриотическай уопсастыбаннай хамсааһын ыччакка уонна үөрэнээччилэргэ өрөспүүбүлүкэтээҕи патриотическай слеттара, “Зарница 2.0” Бүтүн Россиятааҕы байыаннай-патриотическай оонньуу эрэгийиэннээҕи түһүмэҕэ, “Өбүгэлэр ыллыктарынан” историческай-туристическай слет, “Бииргэ – Кыайыыга!” өрөспүүбүлүкэтээҕи байыаннай-патриотическай форум патриотизм тыыныгар иитэр тутаах тэрээһиннэринэн буоллулар. Федеральнай спикердэр, экспертэр кыттыылаах фашизмы утары II өрөспүүбүлүкэтээҕи форум ыытыллыбыта. Бары былаһааккаларынан 3 368 киһи хабыллыбыта. «МУУС УСТАР», «ТАБЫС» ыччат бэстибээллэрэ, «Якутия, вперед!» өрөспүүбүлүкэтээҕи каадыр куонкуруһа ыытыллыбыттара.
2024 сыл түмүгүнэн үтүө дьулуур эйгэтигэр 137 426 киһи дьарыктанара бэлиэтэннэ.
Ыччат бэлиитикэтин эйгэтигэр ыччакка аналлаах эйгэни уонна дьаһаллары тэрийиигэ “Ыччакка аналлаах эрэгийиэн” бырагырааманан Ыччат дьыалатыгар федеральнай ааҕыныстыба 102,5 мөл. солкуобай кээмэйдээх субсидиятын чэрчитинэн “Дьиэ кэргэни уонна ыччаты социальнай-психологическай өттүнэн өйүүр кииҥҥэ”, “Волонтердары кытта үлэлиир кииҥҥэ”, “Подросток” Дьокуускай куораттааҕы ыччат уопсастыбаннай тэрилтэтигэр өрөмүөн үлэтэ уонна матырыйаалынай-техническэй өттүнэн сэбилээһин тэриллибитэ, өрөспүүбүлүкэ 100,5 тыһ. тахса ыччатын хаппыт 36 тэрээһин ыытыллыбыта.
2024 сылга бу бырагырааманан өрөспүүбүлүкэ 128 мөл. солкуобайы ылбыта, бу үп 2025 сылга өрөмүөн үлэтин уонна матырыйаалынай-техническэй өттүнэн сэбилээһиҥҥэ, ыччат судаарыстыбаннай бэлиитикэтин уонна патриотизм тыыныгар иитии эйгэтигэр араас тэрээһиннэри ыытарга туттуллуоҕа.
“Молодежь Якутии” ыччат бэлиитикэтин уонна патриотизм тыыныгар иитии эйгэтигэр дьаһаллары олоххо киллэрэргэ 18 муниципальнай оройуоҥҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн Ыччат бэлититикэтин эйгэтигэр 3 хайысханан 10 мөл. солкуобай суумалаах субсидия бэриллибитэ.
Тутуу, бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын, оҥорон таһаарыы, өҥөнү оҥорууга уонна оҕолор сайыҥҥы сынньалаҥнарын тэрийии эйгэтигэр устудьуоннар этэрээттэрин 4 438 байыаһа үлэлээтэ, бу 2023 сыл көрдөрүүтүттэн 1,6 төгүл элбэх. Эрдэҕэс оҕолор үлэҕэ этэрээттэрин далааһына кэҥиир, манна 14 сааһыттан 17 сааһыгар диэри 1 265 үөрэнээччи кытынна (2023 сылга – 504 үөрэнээччи).
2024 сылга гражданскай уопсастыбаны сайыннарыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын граннарын куонкуруһугар 474 сайаапка киирбитэ, олортон ыччат бэлиитикэтин, гражданнары патриотизм тыыныгар иитии, үтүө дьулууру сайыннарыы (волонтердар хамсааһыннара), о.д.а. эйгэтигэр 77 бырайыак 102 мөл. солкуобай суумаҕа өйөммүтэ.
Территориятааҕы уопсастыбаннай олохтоох салайыныы 28,5 мөл. солкуобайдаах, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 17 мөл. солкуобайдаах, муниципальнай оройуоннар бүддьүөттэриттэн 6 мөл. солкуобайдаах уонна поселениелар бүддьүөттэриттэн 5,5 мөл. солкуобайдаах 82 бырайыага өйөннө.
Үбүлээһин бары источниктарын суотугар култуура 16 эбийиэгэ үлэҕэ киирдэ. “Култуура” национальнай бырайыагынан өрөспүүбүлүкэҕэ Чурапчы улууһун Толоон сэлиэнньэтигэр култуура дьиэтэ тутулунна, 6 модельнай библиотека арылынна, 6 түмэл техническэй өттүнэн сэбилэннэ.
Россия Федерациятын Президенэ В.В. Путин сорудаҕынан Дьокуускай куорат Музыка үрдүкү оскуолатын үөрэнээччилэрин олорор саҥа дьиэлэрин тутуу саҕаланна, бу Уһук Илин уокуругар уонна дойду үрдүнэн култуураны уонна үөрэҕи сайыннарыы киинин быһыытынан Саха сирин дьоһун суолтатын өссө төгүл бигэргэтэр.
Амма улууһугар Олоҥхо ыһыаҕа үрдүк тэрээһиннээхтик ыытыллыбыта, онно 25 тыһыынча ыалдьыт сылдьыбыта, ыһыах сүрүн тэрээһиннэригэр 7 тыһыынча кэриҥэ киһи кыттыбыта
“Желанный берег” ускуустуба арктикатааҕы форумун чэрчитинэн Дьокуускайдааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ VII бэстибээлэ ыытыллыбыта.
Аҕыйах киһилээх нэһилиэнньэлээх пууннарга киинэни көрдөрүүнү тэрийэргэ “Экстра синема” бырайыак олоххо киллэриллэр. Бу бырайыагы Россия Федерациятын Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин «Россияҕа креативнай экэниэмикэни сайыннарыы» диэн быыстапкаҕа биһирээбитэ. Бу технологиянан 2022 сылтан 2023 сылга диэри киинэ 27 саалата арыллыбыта. 2024 сыл Национальнай технологическай көҕүлээһин пуондатын өйөбүлүнэн 19 оройуоҥҥа уонна Дьокуускай куорат кытыытынааҕы 2 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа киинэ 40 саалата арыллыбыта.
Култуура үйэлээх баайын эбийиэктэрин бигэ туруктарын хааччыйар сыалтан култуура үйэлээх баайын 9 эбийиэгин чөл хаалларар үлэ ыытыллыбыта. “Пааматынньыктары чөл хаалларыахха” акциянан устуоруйаҕа-култуураҕа дьоһун суолталаах 6 пааматынньык өрөмүөннэммитэ.
2024 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ физкултуура уонна успуорт 666 тэрээһинэ ыытыллыбыта, ол иһигэр “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы VIII сайыҥҥы оонньуулар, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр успуорт кыһыҥҥы көрүҥнэрин V спартакиадата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин пенсионердарын спартакиадата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьахталларын VIII спартакиадата, “Спортивные якутяне” Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэнээччилэрин спартакиадата, үтүөлээх тренердэр, уһулуччулаах спортсменнар Д.П. Коркин уонна Р.М. Дмитриев кэриэстэригэр спортивнай тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэр, боксаҕа А.И. Пахомов кэриэһигэр күрэхтэһии, Сэбиэскэй Союз геройа Федор Матвеевич Охлопков кэриэһигэр анаммыт ыраахха ытыыга турнир ыытыллыбыттара.
Физическэй култууранан уонна успуордунан дьарыктанарга усулуобуйаны оҥорор сыаллаах 2024 сылга Дьокуускай куоракка уонна Эдьигээн эбэҥки оройуонун Эдьигээн сэлиэнньэтигэр элбэх хайысхалаах 2 успуорт саалата арылынна. Дьокуускай куоракка оҥоһуу муустаах сабыылаах хаҥкылыыр сири уонна Бүлүү улууһун Кыһыл Сыыр сэлиэнньэтигэр успуорт саалатын тутуу түмүктэннэ.
“Успуорт – олох ирдэбилэ” федеральнай бырайыагы олоххо киллэрии чэрчитинэн 2024 сылга Сунтаар, Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас оройуоннарын уонна Дьокуускай куорат олимпийскай эрэллэр спортивнай оскуолаларыгар анаан успуорт тэрилэ, мала атыылаһылынна.
2 584 киһи ГТО нуорматын туттарбытыттан 2007 киһи – кыһыл көмүс, 330 киһи – үрүҥ көмүс, 247 киһи боруонса ураты бэлиэлэри ыллылар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо саас сылыгар суолталаах тэрээһининэн Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт “Азия оҕолоро”норуоттар икки ардыларынааҕы сайыҥҥы VIII успуорт оонньуулара буоллулар. Бу оонньуулар билиҥҥи геополитическай усулуобуйаҕа Россия Федерациятын сиригэр-уотугар оҕолорго ыытыллар аан дойду таһымнаах соҕотох тэрээһин буолар.
“Азия оҕолоро” Оонньуулар кыттааччыларын ахсаана 2 757 киһиэхэ тэҥнэспитэ, ол иһигэр 24 дойдуттан 1934 спортсмен. Күрэхтэһии успуорт 24 көрүҥүнэн, ол иһигэр 22 сүрүн көрүҥүнэн ыытыллыбыта. Успуорт 22 көрүҥэр 237 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута.
Уопсай хамаанданан зачекка I миэстэҕэ 88 мэтээллээх Узбекистан сүүмэрдэммит хамаандата, II миэстэҕэ – 94 мэтээллээх Сибиир федеральгнай уокуругун сүүмэрдэммит хамаандата, III миэстэҕэ 78 мэтээллээх Беларусь Өрөспүүбүлүкэтин сүүмэрдэммит хамаандата (бастакытын кытталлар) тигистилэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан икки сүүмэрдэммит хамаанда кыттыбыта: 81 мэтээллээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин 1 №-дээх хамаандата 4 миэстэҕэ, 25 мэтээллээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2 №-дээх хамаандата 14 миэстэҕэ тигистилэр.
Эрэгийиэннээҕи суолталаах массыына суолун үлэҕэ киллэриигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Уһук Илин федеральнай уокурук субъектарыгар иккис миэстэлээх.
2024 сылга “Куттала суох хаачыстыбалаах суол” национальнай бырайыак чэрчитинэн 193,0 км массыына суола туруга тупсарылынна, онтон 161 км эрэгийиэннээҕи массыына суолугар уонна 32 км “Дьокуускай куорат” куорат агломерацията. Өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 395 км массыына суолун туруга тупсарылынна, онтон 154 км федеральнай суолталаах, 161 км эрэгийиэннээҕи суолталаах уонна 80 км олохтоох суолталаах суол. Массыына суолун туругун тупсарыыга үбүлээһин кээмэйэ 10,0 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, онуоха 4,2 млрд тахса солкуобай федеральнай бүддьүөттэн көрүлүннэ.
Бу дьылга “Дьокуускай куорат” куорат агломерациятыгар тэтимнээхтик сайдар “Сатал”, куорат “хоту” өттүттэн Марха микрооройуоннар уонна Хатас, Табаҕа нэһилиэктэрин аттыгар айаҥҥа харгыс үөскүүр сирин суох оҥоруу хааччыллан, “Нам” уонна “Умнас” суоллар учаастактара саҥалыы уларытан оҥоһулуннулар. Видеонан кэтиир камералаах 65 светофор эбийиэгэ туруорулунна, «Нам» уонна «Умнас» айан суолларыгар динамическай иһитиннэрии таблолара ыйаннылар.
4,8 км уһуннаах муоста туорааһынын, ол иһигэр “Яна” массыына суолугар Ольчан өрүһү туорааһыҥҥа, “Өймөкөөн” суолугар Куйдуһун уонна Күбүмэ, “Кэбээйи” трассаҕа Хатыҥ Үрэх уонна “Анаабыр” суолга Чуоналыыр өрүһү туорааһын туругун тупсарыы оҥоһулунна. Онуоха эрэгийиэннээҕи суолталаах суол туруга тупсарыллан суол сырыытын куттала суох буолуута үрдээтэ.
Ону тэҥэ быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын А.С. Николаев дьаһалынан 17 км тахса уһуннаах суол бүрүллэн “Амма” эрэгийиэнээҕи суолталаах суолу аспаалынан бүрүйүү саҕаланна, 2025 сылга өссө 15 км суолу аспааллыыр былааннанар. Амма оройуонун Амма сэлиэнньэтигэр диэри суолу аспааллааһын 2028 сылга түмүктэнэрэ былааннанар.
2024 сыл алтынньытыгар Өлүөнэ өрүс муостатын тутуу сүрүн үлэтэ саҕаламмыта – муоста бастакы сыбаайата түһэриллибитэ.
Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн авиатиэйиини субсидиялааһын уопсай кээмэйэ 951,5 мөл. солкуобайга тэҥнэстэ, ол 2024 сылга 53,0 тыһ. пассажир чэпчэтиилээх билиэт ыларыгар кыах биэрдэ. Чэпчэтиилээх авиа тиэйиинэн туһаммыт өрөспүүбүлүкэ арктическай оройуоннарын олохтоохторун ахсаана 32,0 тыһ. киһиэхэ тэҥнэстэ.
“Якутия” авиахампаанньа 2024 сылга Иркутскай аэропуордугар тохтоон ааһар Дьокуускай куорат аэропуордуттан Казахстаҥҥа (Алматы) көтөр маршруту арыйда.
Уус Ньара аэропуордун саҥалыы тутуу үлэтэ түмүктэннэ. Бу өрөспүүбүлүкэҕэ “Магистральнай инфраструктураны саҥатытыы уонна кэҥэтии кэлим былаана” национальнай бырайыак чэрчитинэн саҥалыы тутуллубут 11-с аэропуорт. Полярный (I уочарат) уонна Өлүөхүмэ аэропуортарын саҥалыы тутуу үлэтэ салҕанар.
2024 сыл сэтинньи 27 күнүгэр Былатыан Ойуунускай аатынан “Дьокуускай” аэропуорка сыл саҕаланыаҕыттан биир мөлүйүөн ахсааннаах пассажир бастакытын көттө.
Уу тырааныспарынан олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар суолталаах 273 рейс оҥоһулунна, барыта 179,9 мөл. солкуобай суумаҕа 12,5 тыһ. тахса пассажир тиэйилиннэ.
2024 сылга тимир суол тырааныспарынан 423 тыһ. пассажир тиэйилиннэ, бу 2023 сыл көрдөрүүтүттэн 8,8% үрдүк.
Аллараа Бэстээх – Благовещенскай, Аллараа Бэстээх – Тында хайысхаларынан бэйэ поезтарын сырыыта, ону тэҥэ Аллараа Бэстээх ыстаансыйаттан Иркутскайга, Благовещенскайга уонна Владивостокка диэри вагонтан вагоҥҥа көспөккө айанныыр кыах баар буолла.
Муус устарга “Аллараа Бэстээх” таһаҕас терминалыгар айан тимир суолун “көмүс” звенота ууруллубута, бу ыраах сытар оройуоннарга тиэйиллэр таһаҕаһы вагонтан өрүс суудуналарыгар быһа тиэйиини хааччыйыаҕа.
“Дьокуускай куорат” куораттааҕы уокурук наадыйыытыгар 44 автобус, ол иһигэр 25 улахан кылаастаах, 19 орто кылаастаах автобус атыылаһылынна. Анал хааһына кирэдьиитин федеральнай бырагырааматынан өрөспүүбүлүкэ 17 муниципальнай тэриллиитигэр 53 автобус ылылынна.
2024 сылга 11,4 млрд кВт.ч. электроэнергия оҥоһулунна. Энергия саҥардыллар источниктарынан 0,5 мөл. кВт.ч. оҥоһуллунна. 2024 сылга 1 650 туонна уматык экэниэмийэлэннэ. 911 км уот лииньийэтэ өрөмүөннэннэ. 2023 сылга тэҥнээтэххэ уот ситимин хаһаайыстыбатыгар саахал ахсаана 14% түстэ.
4 улахан бырайыагы олоххо киллэрии саҕаланна – Ленскэй оройуонугар Новоленскэйдээҕи ТЭС, Чульман бөһүөлэгэр Соҕуруу Саха сиринээҕи ТЭС тутуу, Нерюнгритааҕы ТЭС кэҥэтии, Дьокуускай куораттааҕы ТЭС иккис уочарата. Бу бырайыактар, бастатан туран, куорат агломерацияларын энергия өттүнэн куттала суох буолуутун, тиһик эрэллээх үлэтин хааччыйыахтара.
5,4 МВт уопсай кыамталаах, ол иһигэр Томпо оройуонун Тополиное сэлиэнньэтигэр 0,8 МВт ВИЭ-генерация, Өлүөхүмэ оройуонун Дабаан, Урицкое, Саҕынньахтаах сэлиэнньэлэригэр, Өймөкөөн оройуонун Өймөкөөн, Орто Балаҕан сэлиэнньэлэригэр автоматизированнай гибриднэй 6 энергокомплекс үлэҕэ киирдэ.
Усуйаана улууһун (оройуонун) Уус Куйга бөһүөлэгэр икки блоктаах РУ РИТМ-200Н баазатыгар кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйаны тутуу салҕанар. Бу ыстаансыйаны олоххо киллэрии 2030-2031 сылларга болдьохтоох.
Олорор дьиэни киллэриигэ Уһук Илин эрэгийиэннэрин рейтинигэр Приморскай кыраай кэнниттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ иккис миэстэлээх. 2024 сылга олорор дьиэни киллэрии 752,3 тыһ. кв. м. тэҥнэстэ, ол иһигэр: элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр – 331,3 тыһ. кв.м., биирдиилээн олорор дьиэлэр – 421 тыһ. кв. м.
Саахалланар туруктаах олорор дьиэ пуондатыттан гражданнары көһөрүү бырагырааматын чэрчитинэн бырагыраама саҕаланыаҕыттан (2019-2024 сыллар) 46,9 тыһ. гражданин 889 тыһ. кв. м. (100%) саахалланар туруктаах олорор дьиэ пуондатыттан көһөрүлүннэ.
2024 сыл түмүгүнэн сири-уоту кэлим сайыннарыы механизмын олоххо киллэрии чэрчитинэн “Спортивнай” микрооройуоҥҥа 162 ыал толору көһөрүлүннэ. 1,2 млрд солкуобай кээмэйдээх анал хааһына кирэдьиитин суотугар 2025 сылга үлэҕэ киирэрэ былааннанар 240 миэстэлээх оҕо уһуйаанын уонна элбэх хайысхалаах успуорт саалатын тутуу салҕанар.
“Уһук Илиҥҥи ипотека” бырагырааманан бэриллибит ипотека кирэдьиитин биэриигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Приморскай кыраай кэнниттэн иккис иһэр. Бырагыраама саҕаланыаҕыттан 2025 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан 140 667,95 мөл. солкуобай суумаҕа 27 398 ипотека кирэдьиитэ бэрилиннэ.
2024 сыл түмүгүнэн “Саха сирин гектара” бырайыак чэрчитинэн 1040,6 га иэннээх 290 сир учаастага бэрилиннэ.
2024 сылга чэпчэтиилээх категориялаах 1 484 гражданин (ыал) олорор усулуобуйатын тупсарыыга туһаайыллыбыт тэрээһиннэри үбүлээһиҥҥэ 2,9 млрд солкуобай ыытылынна, ол иһигэр 1 221,9 мөл. солкуобай федеральнай бүддьүөттэн көрүлүннэ.
“Куорат табыгастаах эйгэтин торумнааһын” уонна “Уһук Илиҥҥэ 1000 тиэргэни” федеральнай бырайыактары олоххо киллэриинэн тыа сирин уонна куорат поселениеларыгар Тумул сэлиэнньэтигэр кыра паарка, Алдан куоракка “Орто Салаа” эко-паарка, Аллараа Кураанах бөһүөлэгэр оҕо куората, Бороҕон сэлиэнньэтигэр Н.Н. Окоемов аатынан кытыл суола, Хомустаах сэлиэнньэтигэр сквер, Ленскэй куоракка сатыы киһи сылдьар Орджоникидзе уулуссатын саҥардыы, Көрдөм сэлиэнньэтигэр, Алдан уонна Мирнэй куораттарга тупсаҕай оҥоһууларынан холобур буолар тиэргэннэр баар буоллулар.
Дьокуускай куоракка маастар-былаанын олоххо киллэрии чэрчитинэн 2024 сылга В.И. Ленин аатынан болуоссат, Сайсары күөл кытыла уонна Ийэ скверэ, Роман Дмитриев кытыл суола тупсарылыннылар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин 5 муниципальнай тэриллиитэ – Томмот уонна Өлүөхүмэ куораттар, Аллараа Бэстээх уонна Хаандыга бөһүөлэктэр, Амма сэлиэнньэтэ куорат табыгастаах эйгэтин тэрийии Бүтүн Россиятааҕы куонкурус кыайыылаахтарынан буоллулар.
Коммунальнай комплекс эбийиэктэрин алдьаныытын кыччатар уонна коммунальнай өҥөнү оҥоруу хаачыстыбатын тупсарар сыаллаах, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана 2030 сылга диэри коммунальнай инфраструктура тиһигин саҥардыы кэлим былаанын ылынна, үбүлээһин кээмэйэ 129,8 млрд солкуобайга тэҥнэстэ.
2024 сылга 193,8 мегаватт кыамталаах 14 хочуолунай тутулунна.
Киин ититиигэ 30 596 тус олорор дьиэ, олортон 2024 сылга 522 дьиэ холбонно. Саамай элбэх дьиэ Таатта оройуонугар – 40, Уус Алдаҥҥа – 34, Өлүөхүмэҕэ – 19, Абыйга – 19 дьиэ холбонно.
“Сири-уоту сайыннарыы пуондата” публичнай-быраап хампаанньатын үбүнэн өйөбүлүн суотугар коммунальнай инфраструктура тиһиктэрин туругун бөҕөргөтөр сыаллаах 2024 сылга Өлүөхүмэ куоракка 0,32 км уһуннаах ититии тиһигин хапытаалынай өрөмүөнэ ыытылынна.
“Ыраас уу” федеральнай бырайыак чэрчитинэн “Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыагынан уунан хааччыйыы 2 эбийиэгэ: Верхоянскай оройуонун Верхоянскай куорат тииптээх бөһүөлэгэр ууну ыраастыыр ыстаансыйата, Ньурба оройуонун Ньурба куоратыгар ууну ыраастыыр ыстаансыйата тутулунна. Өлүөхүмэ оройуонун Өлүөхүмэ куоратыгар (2 түһүмэх) ууну ыраастыыр ыстаансыйатын, Горнай оройуонун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр ууну ыраастыыр ыстаансыйатын, Амма оройуонун Алтан сэлиэнньэтигэр ууну ыраастыыр ыстаансыйатын, Хаҥалас оройуонун Бэстээх сэлиэнньэтигэр уунан хааччыйар ситимнэри 2025 сыл муус устар 1 күнүгэр диэри үлэҕэ киллэрэр былааннанар. Уунан киин хааччыйыы ситимиттэн хаачыстыбалаах иһэр уунан хааччыллыбыт өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ирээтэ 60,2% буолла (2023 сылга – 59,5%).
2024 сылга 1,4 млрд солкуобай үбүлэммит “2019-2024 сылларга Бүлүү бөлөх улуустарын уунан хааччыйыы ситимин сайыннарыы” эрэгийиэннээҕи бырагырааманы олоххо киллэрии түмүктэннэ. 31 эбийиэк тутулунна уонна саҥалыы тутулунна, 59,3 км. уопсай уһуннаах уунан хааччыйыы инженернэй ситимэ уонна сайыҥҥы уу турбата тутулунна, уу тиэйэр 19 анал тиэхиньикэ атыылаһылынна. Бырагырааманы олоххо киллэрии түмүгэр нэһилиэнньэни хаачыстыбалаах уунан хааччыйыы 2024 сыл бүтүүтүгэр 100% тэҥнэстэ.
Дьокуускай куоракка 2024 сыл сэтинньитигэр “Туттуллубут ууну сүүрдэр 3 №-дээх коллектор” эбийиэккэ үлэ түмүктэннэ.
Ону тэҥэ Национальнай турук пуондатын инфраструктура тус сыаллаах сойуомнарын суотугар 2022 сылтан Нерюнгри куорат уунан хааччыйыы уонна ууну сүүрдүү 6 эбийиэгин саҥалыы тутуу ыытыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын уонна Сбербанк публичнай аахсыйалаах уопсастыба икки ардыларыгар сөбүлэҥи олоххо киллэрии чэрчитинэн Аллайыаха улууһун (оройуонун) Чокурдаах бөһүөлэгэр модульнай канализационнай-ыраастыыр тэрили аҕалыыга дуогабар түһэрсиллибитэ. “Өймөкөөн улууһун Уус Ньара бөһүөлэгэр канализационнай-ыраастыыр эбийиэги тутуу” эбийиэккэ үлэ саҕаланна.
2024 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин кытаанах коммунальнай тобохтору харайар сирдээҕи-уоттааҕы схематыгар уларытыылар бигэргэннилэр. Бу нэһилиэнньэҕэ кытаанах коммунальнай тобохторго нэһилиэнньэҕэ хаачыстыбалаах өҥөнү оҥоруу сыалтан эбийиэктэри кэмигэр тутууну хааччыйыаҕа.
Уус Алдан оройуонун Бороҕон сэлиэнньэтигэр уонна Алдан оройуонун Алдан куоратыгар кытаанах коммунальнай тобохтор 2 полигоннарын тутуу бырайыактыыр-сметалыыр докумуоннарын ырытан оҥоруу салҕанар. Мирнэй оройуонун Мирнэй куоратыгар кытаанах коммунальнай тобохтор полигоннарын бырайыактыыр-сметалыыр докумуоннара судаарыстыбаннай экспертизэни ааһар кэрдиискэ сылдьаллар.
Сирдээҕи-уоттааҕы саҥа схемаҕа сөп түбэһиннэрэн сөп түбэһиннэрэн арктическай зонаҕа оройуон кииннэрин тобохтору сылааһынан буортута суох оҥорор установкалары туруоруу салҕанар. Аллайыаха, Усуйаана уонна Анаабыр оройуоннарыгар 3 установка туруоруллан үлэҕэ киирдэ, 5 установка – Абый, Эдьигээн, Муома, Өлөөн уонна Орто Халыма оройуоннарыгар туруорулла сылдьар.
2024 сылга элбэх кыбартыыралаах 254 дьиэ, ол иһигэр Дьокуускай куоракка 97 дьиэ, уопсай үбүн-баайын хапытаалынай өрөмүөнэ ыытылынна. 34 тыһыынчаттан тахса киһи олорор усулуобуйата тупсарылынна.
Нэһилиэнньэ олох-дьаһах уонна коммунальнай өҥөлөрү төлүүр кыаҕын өйүүр сыалтан олорор дьиэни уонна коммунальай өҥөлөрү төлүүргэ 279,3 мөл. солкуобай суумаҕа 10 467 ыалга аадырыстаммыт субсидия көрүлүннэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2024 сылтан ый ахсын хапытаалынай өрөмүөн усунуоһун ороскуотун эрэгийиэннээҕи оператордарга компенсациялыыр (70 саастарыттан үөһээ саастаах гражданнарга 50%, 80 саастарыттан үөһээ саастаах гражданнага 100%) Уһук Илин соҕотох эрэгийиэнэ буолар. Ол курдук, аҕам саастаах гражданнары хос сайабылыанньа биэрэртэн босхолоон, квитанцияҕа усунуос кээмэйэ компенсацияны көҕүрэтэн ыйыллар. 2024 сылга 5 196 аҕам саастаах дьоҥҥо 25,2 мөл. солкуобай суумалаах компенсация оҥоһулунна.
Саха сирэ ыал дьиэтин гааска холбооһуҥҥа Уһук Илиҥҥэ бастаан иһэр, бу көрдөрүүнэн Россияҕа ахсыс миэстэлээх.
2024 сылга 2 682 дьиэ гааска холбонно (былаан 143%), 2 726 дьиэҕэ гаас турбата тардылынна. Бырагыраама Саха сирин гаас киирбит бары 12 муниципальнай тэриллиитигэр: Үөһээ Бүлүүгэ, Бүлүүгэ, Горнайга, Кэбээйигэ, Ленскэйгэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Мирнэйгэ, Намҥа, Хаҥаласка, Чурапчыга, Дьокуускай куоракка уонна Жатайга үлэлиир.
“Газпром” публичнай аахсыйалаах уопсастыбаны кытта Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2021-2025 сылларга гааһынан хааччыйыыны уонна гаастааһыны сайыннарыы бырагыраама чэрчитинэн тарҕатар/бөһүөлэктэр икки ардыларынааҕы гаас ситимин тутууга улахан үлэ ыытыллар. “Сила Сибири” гаас турбатын кыйа сытар Ленскэй, Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри оройуоннарын нэһилиэнньэлээх пууннарыгар 8 000 дьиэни хапта.
Чурапчы улууһун 1-кы Харбала, Үрүҥ Күөл, Дириҥ сэлиэнньэлэригэр, Горнай улууһун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр, Бүлүү улууһун Бүлүү куоратыгар уонна Эбэ сэлиэнньэтигэр 562 дьиэ киин ититииттэн гааска көһөрүлүннэ. Бу сыалга судаарыстыбаннай бүддьүөттэн 82,25 мөл. солкуобай бэрилиннэ.
Уһук Илиҥҥэ гаастааһын биир бөдөҥ бырайыагын – “Кыһыл Сыыр – 84 км” гаас магистральнай турбатын III утаҕын үлэҕэ киллэрии 2024 сыл ахсынньы 23 күнүгэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга ыытылынна. Бырайыак 456 тыһ. киһилээх 102 нэһилиэнньэлээх пууну хабар.
Дьиэлэри гаастааһыҥҥа 1 960 киһиэхэ матырыйаалынай көмө кээмэйэ 266,5 мөл. солкуобайга тэҥнэстэ.
2024 сыл кыһалҕалара – ойуур баһаардара уонна сааскы халаан уута. Сааскы халаан уутуттан Нам, Өлүөхүмэ, Анаабыр уонна Ньурба оройуоннарыгар 27 нэһилиэнньэлээх пуун эмсэҕэлээтэ. Уу ылбыт сиригэр 4 тыһыынча кэриҥэ киһи түбэспитэ. Халаан содулун суох оҥорууга уонна дьоҥҥо көмөҕө 2 млрд солкуобай ыытылынна. Эмсэҕэлээбиттэргэ анаммыт төлөбүрү бары ыллылар.
Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар бэлиэтэммит ойуур баһаарын ахсаана 1 006 тэҥнэстэ, ааспыт сыл көрдөрүүтүттэн 1,2 төгүл элбэх. Бу сылга ыраах сытар суола-ииһэ суох сирдэргэ уот ылбыт иэн кээмэйин эмискэ улаатыыта бэлиэтэнэр, ол ойуур баһаарын уопсай иэнин 52% тэҥнэһэр. Баһаар улахан аҥаара өрөспүүбүлүкэ арктическай оройуоннарыгар, Абыйга, Анаабырга, Үөһээ Халымаҕа, Верхоянскайга, Орто Халымаҕа, Усуйаанаҕа, Эбээн Бытантайга турбут. 2021 сылтан 2 төгүл 37 мөл. гектартан 71 мөлүйүөҥҥэ диэри ойуур пуондатын зоната кэҥээтэ. 2025 сылтан ойууру баһаартан харыстааһыны федеральнай үбүлээһин 1,6 млрд солкуобайтан 2024 сылга 4,3 млрд солкуобайга диэри улаатыаҕа.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2035 сылга диэри булт хаһаайастыбатын сайыннарар кэнсиэпсийэ ылылынна. Булт ресурсаларыгар электроннай көҥүлү ылары судургутутарга электроннай өҥөнү оҥорууга көһүүгэ үлэ ыытылынна. Булт электроннай билиэттэрин оҥоруу 2025 сыл тохсунньу 1 күнүттэн “Булт” Федеральнай судаарыстыбаннай тиһиккэ саҕаланна. Уомул ахсаана элбээбитинэн сибээстээн Өлүөнэ уонна Индигир өрүстэргэ уомулу көҥүллэммит бултааһын кээмэйэ 110 уонна 15 туоннанан улаатта.
Өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕа ураты харыстанар сирэ-уота 1 мөл. 159 тыһ. кв. км. иэннээх сири хабар буолан, Саха сирэ Россия Федерациятын субъектарыгар бастыҥ миэстэлээх итиэннэ Россия Уһук Илини сайыннарыы министэристибэтин Уһук Илиҥҥэ туристар ыллыктарын оҥоруу куонкуруһугар кыайыылаахтар ахсааннарыгар киирдэ. Айылҕа ураты харыстанар сиригэр-уотугар үс экологическай ыллык: Хаҥалас улууһугар “Улахан кембрийскэй ыллык” уонна “Бизоннарга ыалдьыттааһын”, Дьокуускай куоракка “Кэҥкэмэ” тэрилиннэ.
“Айылҕа ресурсатын хат оҥорон таһаарыы уонна туһаныы” федеральнай судаарыстыбаннай бырагырааматтан субсидия суотугар “Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтин туһаайыытынан Бүлүү өрүскэ кытылы бөҕөргөтөр үлэ” эбийиэги тутуу түмүктэннэ. Таатта оройуонун Боробул сэлиэнньэтин туһаайыытынан Таатта өрүс сүнньүнэн «Сылгыһыт» водохранилищетын тутуу түмүктэннэ. Федеральнай бүддьүөттэн 2,7 мөл. солкуобай кээмэйдээх субвенция суотугар «Харбалаах сэлиэнньэтин туһаайыытынан Амма өрүһү дириҥэтии, кытыла сууллубут сиринэн кумаҕынан-гравийынан бөҕөргөтүү үлэтэ» бырайыактыыр-сметалыыр докумуоннара оҥоһулуннулар.
Массыына суолунан олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар таһаҕаһы тиэйиини хааччыйар былаан толорулунна, тиийиэхтээх сиригэр диэри 709,2 тыһ. туонна таһаҕас тиэйилиннэ. 2024 сылга уу суола арыллыаҕыттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин наадыйыытыгар анаан 2 мөл. туонна кэриҥэ таһаҕас тириэрдилиннэ. Былаан туолла.
2024 сылга өрөспүүбүлүкэ Арктикатааҕы зонатыгар инфраструктураны сайыннарыыга уонна нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга туһаайыллыбыт тэрээһиннэр көхтөөхтүк ыытылыннылар. 4 социальнай эбийиэк тутулунна: Эдьигээн оройуонун Эдьигээн сэлиэнньэтигэр Роман Дмитриев аатынан элбэх хайысхалаах успуорт саалата уонна 232 миэстэлээх көрөөччү саалалаах “Дюмия” этнокултуурунай киин, Муома оройуонун Хонуу сэлиэнньэтигэр сменаҕа 104 киһини көрөр поликлиникалаах 22 куойкалаах балыыһа комплекса, Верхоянскай оройуонун Суордаах сэлиэнньэтигэр биэлсэр акушер пууна үлэҕэ киирдилэр.
Саахалланар туруктаах дьиэ пуондатыттан гражданнары көһөрүүгэ өрөспүүбүлүкэтээҕи аадырыстаммыт бырагыраама чэрчитинэн Аллайыаха, Верхоянскай, Өлөөн, Орто Халыма, Эбээн Бытантай оройуоннарыгар элбэх кыбартыыралаах 12 дьиэ тутулунна (220 кыбартыыра). “Сахам сирэ XXI үйэҕэ” үтүө дьыала бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын чэрчитинэн Верхоянскай оройуонун Үҥкүр сэлиэнньэтигэр, Усуйаана оройуонун Тумат сэлиэнньэтигэр уонна Эбээн Бытантай оройуонун Кустуур сэлиэнньэтигэр эдэр исписэлиистэргэ 4 кыбартыыралаах үс дьиэ уонна Верхоянскай оройуонун Баатаҕай сэлиэнньэтигэр 6 кыбартыыралаах дьиэ киириитэ хааччылынна.
“Сахаэнерго” аахсыйалаах уопсастыба инвестиционнай бырагырааматын чэрчитинэн Верхоянскай улууһун Хайыһардаах сэлиэнньэтигэр уонна Абый улууһун Оттоох Аттаах сэлиэнньэтигэр АДЭС тутуллар, эбийиэктэри 2026 сылга үлэҕэ киллэрии былааннанар.
Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр эрэгийиэннээҕи бырагыраама чэрчитинэн Арктикатааҕы поселениелары тупсаҕай оҥорууга уопсайа 184,3 мөл. солкуобай суумаҕа 68 бырайыак үбүлээһинэ хааччылынна. “Куорат табыгастаах эйгэтин торумнааһын” федеральнай бырайыак чэрчитинэн Өлөөн сэлиэнньэтигэр “Таба – эбэҥки дууһата” скверы уонна Орто Халыма куоракка Кыайыы болуоссатын тупсарыы хааччылынна.
“Ыраас уу” эрэгийиэннээҕи бырагыраама чэрчитинэн Верхоянскай оройуонун Баатаҕай сэлиэнньэтигэр ууну ыраастыыр ыстаансыйа баар буолла.
«Ыраас Арктика» федеральнай бырайыагы олоххо киллэрии чэрчитинэн 700 туонна кэриэтэ хаарбах тимир хомулунна, Булуҥ оройуонун Тиксии бөһүөлэгэр, Усуйаана оройуонун Депутатскай бөһүөлэгэр, Верхоянскай оройуонун Баатаҕай бөһүөлэгэр уонна Эһэ Хайа бөһүөлэгэр, Анаабыр оройуонун Сааскылаах сэлиэнньэтигэр 9 га иэннээх сир ыраастанна.
Верхоянскай оройуонун Баатаҕай бөһүөлэгэр уонна Муома оройуонун Хонуу сэлиэнньэтигэр эригиэн-логистика 2 киинэ арылынна, Верхоянскай оройуонун Бала сэлиэнньэтигэр уонна Өлөөн оройуонун Өлөөн сэлиэнньэтигэр бороһуок үүттэн аһыйбыт үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарыы 2 сыаҕа тэрилиннэ. Абый, Аллайыаха, Верхоянскай, Эдьигээн уонна Орто Халыма оройуоннарыгар килиэп оҥорор бырамыысаланнас 8 тэрилтэтигэр өйөбүл оҥоһулунна.
Табаны иитэр хаһаайыстыбаларга 15 көһө сылдьар дьиэни, 8 квадрокоптеры, күн уотунан үлэлиир 31 панелы атыылаһарга, 4 хараалы уонна 3 бүтэйи тутарга субсидия бэрилиннэ.
“Быраастар мобильнай биригээдэлэрэ” бырайыак иккис сылын ситиһиилээхтик ыытыллар: Арктика оройуоннарын бары нэһилиэнньэлээх пууннарын хабан мобильнай биригээдэлэр 64 сырыыны оҥордулар.
“Арктика оҕолоро” федеральнай бырайыак чэрчитинэн Арктика 13 оройуонуттан 179 оҕо Краснодарскай кыраайга муора кытылыгар сынньалаҥҥа уонна чэбдигирдиигэ баран кэллилэр. “Арктика оҕолоро” федеральнай бырайыак чэрчитинэн 88 оҕоҕо өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр ыытыллар тэрээһиннэргэ, күрэхтэһиилэргэ уонна айар куонкурустарга кытталларыгар айаннарын төлөбүрэ толуйулунна. Муома оройуонун көс оскуолатыгар хаарынан айанныыр массыына ылыллыбыта.
“Эдэр табаһыт” бырагырааманан олорор дьиэни туттууга уонна атыылаһыыга өйөбүл кээмэйэ 2 төгүл – 1 мөлүйүөнтэн 2 мөлүйүөнтэн диэри – улаатта. Быйыл 14 эдэр табаһыт төлөбүр ылла.
Тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын кээмэйинэн Саха сирэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъектарын ортотугар 3-с миэстэлээх. 2024 сылга тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын кээмэйэ 35,9 млрд солкуобайынан сыаналанар. Эт бородууксуйатынан бэйэни хааччыныы 27, үүтүнэн 54, хортуоппуйунан 61, оҕуруот аһынан 38, сымыытынан хааччыныы 66 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ.
Ынах сүөһү ахсаана – 152,5 тыһыынча төбө, сылгы ахсаана – 172,1 тыһыынча төбө, хотугу дьиэ табатын ахсаана 162,6 тыһыынча төбөҕө тэҥнэстэ.
Үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйэ 11,8 тыһыынча туоннаҕа, эт бородууксуйата 4,3 тыһыынча туоннаҕа тэҥнэстэ. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, сыыры оҥорон таһаарыы 5,5 бырыһыан эбилиннэ, ынах сүөһү уонна сылгы этин оҥорон таһаарыы 10 бырыһыан куоһарда.
“Саха сүөһүтэ” тэрилтэ Ньурба оройуонун Маалыкай сэлиэнньэтигэр сылгы иитэр баазаны үлэҕэ киллэрбитэ, Өлүөхүмэ оройуонугар «Өлүөхүмэ кыладабыайа» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбаҕа уонна Верхоянскай оройуонугар «Алгыс» тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибигэр 120 төбө турар сүөһү иитэр комплекстар үлэҕэ киирдилэр.
Сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыыны сайыннарыы бырагырааматын сүнньүнэн тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылар 20 муниципальнай оройуоҥҥа уонна Дьокуускай куоракка 203 тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин уонна бирисиэп тэрилин атыыласпыттар, 198 км күрүөнү-хаһааны туппуттар. Ньурба оройуонугар 300 туонна сиилэс киирэр траншеята тутуллубут, Бүлүү, Ньурба, Өлүөхүмэ оройуоннарыгар 266 туонна оту харайар сарай тутуллубут.
Тыа сирин-уотун кэлимник сайыннарыы чэрчитинэн 2024 сылга Үөһээ Бүлүү оройуонун Харыйалаах сэлиэнньэтигэр биэлсэр-акушер пууна, уу турбата уонна искусственнай бүрүөһүннээх успуорт универсальнай былаһаакката үлэҕэ киирдилэр, Нам оройуонун Кириэс Кытыл сэлиэнньэтигэр инженернэй ситимнээх, 66 учаастактаах «Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэр» олорор кыбартаалларын тутуу түмүктэннэ, Верхоянскай оройуонун Бала сэлиэнньэтигэр элбэх хайысхалаах чэбдигирдэр успуорт былаһаакката, Үөһээ Бүлүү Тамалакаан сэлиэнньэтигэр Ийэ скверэ, Нам оройуонун Бартыһаан сэлиэнньэтигэр уонна Горнай оройуонун Күөрэлээх сэлиэнньэтигэр успуорт былаһааккалара үлэҕэ киирдилэр.
Тыа сиригэр электроннай өҥө тоҕоостоох буоларын тупсарар инниттэн 2024 сыл атырдьах ыйыгар Мэҥэ Хаҥалас Төхтүр сэлиэнньэтигэр, Хаҥалас оройуонун Булгунньахтаах сэлиэнньэтигэр, Горнай улууһун Маҕарас сэлиэнньэтигэр элбэх хайысхалаах киин уонна дьаһалта үлэһиттэрин көмөлөһүннэрэн өҥөнү электроннай көрүҥүнэн ыларга «Тыа сиригэр сыыппара боломуочунайа» диэн пилотнай бырайыак киирбитэ. Ол кэмтэн барыта 158 киһи электроннай өҥөнөн туһанна.
ВОЛС утаҕар өрөспүүбүлүкэ 390 нэһилиэнньэлээх пууна холбонно. 3G/4G стандартаах сибээс 342 нэһилиэнньэлээх пууну хапта. Эдьигээн оройуонун сиригэр-уотугар ВОЛС утаҕын тутуу түмүктэнэн, 3 нэһилиэнньэлээх пуун –Эдьигээн, Бэстээх, Баахынай сибээс утаҕар холбоннулар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын уонна «Нордголд Менеджмент» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба икки ардыларынааҕы бииргэ үлэ чэрчитинэн «Токко – Бэс Күөл – Тээнэ» хайысханан ВОЛС утаҕын тутуу түмүктэннэ.
Урбааны сайыннарыы пуондата 2024 сылга дьоҕус уонна орто урбаан 466 субъегар 1,97 млрд солкуобай суумалаах өйөбүлү оҥордо.
«Якутия» технопаарка» судаарыстыбаннай автономнай тэрилтэҕэ 174 хампаанньа баар, олортон 124 – ИТ-паарка резиденнэрэ, «Үлэ кыбартаала» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбаҕа 153 креативнай (айар) индустрия баар. 2024 сылга «Хоту дойду: бигэ сайдыы сирэ-уота» научнай үөрэх киинэ Россия Федерациятыгар аан дойду таһымнаах научнай үөрэх кииннэрин ортотугар бигэтик киирдэ уонна 187 мөл. солкуобай кээмэйдээх граны ылла.
Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар Сэлии аан дойдутааҕы киинин тутар баараҕай научнай бырайыагы олоххо киллэрии үлэтэ сөргүтүлүннэ. Дьокуускай куораты кэлим сайыннарыы былаанын чэрчитинэн «Дьокуускайга үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин икки ардыларынааҕы аан дойду таһымнаах кампус» бырайыагы олоххо киллэрии ыытыллар. Бу бырайыагы Россия Федерациятын Президенэ В.В. Путин өйөөбүтэ.
2025 сылга Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылын туолар. 2025 сыл Россияҕа Аҕа дойдуну көмүскээччи сылынан, оттон өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ дойдуну көмүскээччи сылынан биллэрилиннэ. Онон сибээстээн көлүөнэлэр ситимнэрин бөҕөргөтөргө уонна дойдуга тапталы, бэриниилээх буолууну күүһүрдэргэ саҥа көҕүлээһиннэр олоххо киллэриллиэхтэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын кытта байыаннай сулууспалаахтар социальнай адаптацияны ааһалларыгар бары хайысхаларынан үлэни күүһүрдүөҕэ.
2025 сылга өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй бигэ сайдыытын хааччыйыы, социальнай эйгэни тупсарыы, тырааныспар уонна энэргиэтикэ инфраструктуратын сайыннарыы салҕаныаҕа.
Инвестиция тутаах бырайыактарын: Саха сиригэр «Газпром» публичнай аахсыйалаах уопсастыбаны кытта бииргэ гааһы киллэрии бырагырааматын чэрчитинэн эбийиэктэри тутуу, “Самолазовскай” хайа рудатын комплексын уонна «Хвойнай» көмүһү хостуур фабриканы үлэҕэ киллэрии, «Мир-Глубокий» сир аннынааҕы руднигы тутар үлэлэр экэниэмикэни үүннэриигэ төһүү күүс буолуохтара.
Аллараа Бэстээх – Хаандыга тимир суолун лииньийэтин, Чуумпу акыйааннааҕы тимир суол магистралын уонна «Наайба» дириҥ уулаах муора пуордун тутуу, Жатайдааҕы суудуна собуотун үлэҕэ киллэрии, Өлүөхүмэ уонна Полярнай аэропуортарын уларытан оҥорууну түмүктээһин суотугар тырааныспар комплексын сайыннарыы экэниэмикэҕэ балачча сабыдыаллыахтара.
3 эргиэн-логистика киинэ үлэҕэ киирдэҕинэ, эргиэн-логистика кииннэрин ситимин тэрийии бырайыага түмүктэниэҕэ: уопсайа 13 киин баар буолуоҕа. Гааһы киллэрии социальнай бырагырааматын чэрчитинэн 1 100 дьиэҕэ күөх төлөн киирэрэ былааннанар. 690 тыһ. кв. миэтэрэттэн итэҕэһэ суох кээмэйдээх олорор дьиэ үлэҕэ киириэҕэ.
2025 сылга 62 социальнай эбийиэк үлэҕэ киллэриллэрэ былааннанар, ол иһигэр 4 553 миэстэлээх 14 оскуола, 655 миэстэлээх 3 оҕо уһуйаана, 772 миэстэлээх 2 эбии үөрэхтээһин эбийиэгэ, 1 үөрэх атын эбийиэгэ, 10 физическэй култуура уонна успуорт эбийиэгэ, 23 доруобуйа харыстабылын эбийиэгэ (ол иһигэр быраас 2 амбулаторията, биэлсэр, акушер 10 пууна),51 миэстэлээх 1 социальнай хааччыйыы эбийиэгэ уонна култуура 8 эбийиэгэ, ол иһигэр Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ тутуллуоҕа.
«Манчаары оонньуулара» успуорт национальнай көрүҥнэригэр XXII Спартакиада Таатта улууһун Ытык Күөл сэлиэнньэтигэр ыытыллара былааннанар.