Кэтэһиилээх атыы-эргиэн Кииммит арыллыытын тэрээһинин күнүгэр, “Аартыкатааҕы атыы-логистика хампаанньа” ААУо генеральнай дириэктэрэ Сайдам Степановы түбэһэ көрсөн кэпсэтиибитин ааҕааччыларбытыгар тиэрдэбит. Санаттахха, кини үөрүүлээх түгэн хас да хонук буолуон иннинэ, оройуоҥҥа бэлэмнэнии үлэтин тэрийэ кэлбитэ.
— Сайдам Федотович, бастатан туран, нэһилиэнньэ өр кэтэспит атыы-эргиэн Киинэ арыллыбытынан эҕэрдэлэһиэххэ уонна тэрилтэҥ үлэтин-хамнаһын сиһилии кэпсэтиэххэ.
— Биир сыл анараа өттүгэр, кулун тутарга, СӨ Ил Дархана Айсен Николаев “СӨ Арктическай зонатыгар СӨ судаарыстыбаннай бэлиитикэтин сүрүн хайысхаларын туһунан” суолталаах ыйаахха илии баттаабыта. Манна кини Арктика зоната дойду сайдыытыгар стратегическай суолталааҕын дойду үрдүкү салалтата үчүгэйдик өйдүүрүн, бэлиэтиирин этэн турар. Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһааннаах территория уратыта улахан болҕомтону эрэйэрин учуоттаан, Ил Дархан бу суолталаах ыйааҕыгар 2030 сылга диэри үс сүрүн хайысханы сайыннарыы соруктарын бэлиэтээбитэ. Бастакытынан, нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын таһымын үрдэтии. Иккиһинэн, социальнай инфраструктураны саҥардыы уонна Арктическай зона нэһилиэнньэтин ахсаанын элбэтиигэ табыгастаах усулуобуйаны тэрийии. Үсүһүнэн, сүрүн хапытаалга инвестиция кээмэйин биэс төгүл улаатыннарыы.
Саха сиригэр баар 13 арктическай улуустан Муомаҕа бу онус атыы-эргиэн Киинэ тутулунна. Өскөтө 2021 сыллаахха икки бастакы Кииннэр өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан тутуллубут буоллахтарына, кэнники эбийиэктэрбит федеральнай үптэн тыырыллан, Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын министиэристибэлэрин өйөбүллэринэн олоххо киирдилэр. Хас биирдии бырайыак, тутуу уопсай иэнэ нэһилиэнньэ ахсааныттан учуоттанан оҥоһуллубута, онон оройуоннарга араас иэннээх тутуулар дьэндэйдилэр. Муомаҕа саҥа Киини тутарга конструкциялары, тутуу матырыйаалларын өссө 2023 сыллаахха тиэйтэрбиппит. Үлэ хаамыытын куораттан “Артистрой” ХЭТ 2024 сыллаахха үлэни барытын сүрүннээн, тутуу кэмигэр ситэриллэн, толору таҥыллан таҕыста. Объекпытын тутар аактатыгар өссө ааспыт сыл бүтүүтүгэр илии баттаспыппыт. Кыһыҥҥы суолунан бары табаардары күүстээхтик тиэйэн-таһан, маҕаһыыммытын толору аһына- үөлүнэн хааччыйан, бүгүн дьиэбит арыллыытын сиэрэ-туома олус тэрээһиннээхтик ааспытын бэлиэтиибит, олохтоохторго махтанабыт. Аныгы олох ирдэбилигэр толору эппиэттиир баараҕай тутуу буолла. Тас өттүгэр 340 т иэннээх табаар батар тоҥ ыскылаат баар. Ол утары аттыгар икки 200-түү т емкостаах баһаарынай резервуардар туруорулуннулар, тустаах тэриллэринэн ситэри таҥыллан холбонуохтара. Сүрүн объекпыт 550 кв.м. иэннээх. Манна атыылыыр сааланы кытта бородууктаны фасовкалыыр, аһы сойутар, тоҥорор камералардаах ыскылаат хостор бааллар. Ыскылаакка таһырдьаттан үргүлдьү табаары тиэйэн-таһан киллэрэргэ табыгастаах буоларын курдук кэннинэн ааннаах.
— Олус үчүгэй. Тымныы ыскылаакка сытар бородууксуйа сылы эргиччи буорту буолбакка сытарын сэрэйиэххэ сөп. Оттон сылаас ыскылаакка оҕуруот аһа сылы эргиччи хайдах суоллаахтык харалларын кыратык сиһилии сырдатыаҥ дуо?
— Ыскылаакка бородууктаны харайыыга анал температура тутуһуллар. Ол эбэтэр харайар сиргэ температурнай эрэсиими кэтииргэ анал тэрил баар (датчик газа CO2 GS45). Холобура, оҕуруот аһа буорту буолар түгэнигэр гаас тахсар. Ону тэрилбит тутатына билэр уонна салгын сиигин хамсатан, уларытан, куһаҕан гааһын оборон ылар, ыраас салгыны киллэрэр. Ону биһиги компьютер нөҥүө куораттан билэ-көрө олоробут. Компьютерынан быһа сибээһинэн бэл Москубаҕа тиийэ көстөр. Оттон уонна, ас-үөл срогуттан тахсар түгэнигэр, хайаан да аахсыйалар биллэриллэллэр, чэпчэтиигэ бараллар. Бородуукта атыыланан бүтэр кэмэ куруук кэтэбилгэ сылдьар, барыта учуоттанар.
— Урукку сылларга оптовай маҕаһыыммыт хас да сиринэн көһө сылдьан үлэлээбитэ. Билигин саҥа маҕаһыын букатын атын, сырдыга, ырааһа, табаара элбэҕэ.
— Атыы-логистика Киинэ мини-маркет форматынан тутуһуллан оҥоһуллубута. Атыылыыр саалаҕа баар табаар наарданан, бэрээдэктэнэн, атыылаһааччы бэйэтэ талбыт бородууктатын анал корзинаҕа эбэтэр тележкаҕа уган, кассаҕа кэлэн төлүүр. Биһиги тэрилтэбит ханна даҕаны саҥа Киин арыллар сиригэр эрдэттэн хамаанданан элбэх буолан кэлэн, миэстэтигэр баар үлэһиттэрбитигэр тэриллэри, аппараттары туттарга үөрэтиини ыытабыт, программалары туһанарга көмөлөһөбүт. Табаар ахсаана, үлэ кээмэйэ хас да төгүл элбиир, соччонон Кииҥҥэ үлэһит ахсаана улаатыан сөп. Холобура, соторутааҕыта диэри табаар ахсаана 70 эрэ эбит буоллаҕына, бүгүн саҥа маҕаһыыҥҥа 450 бородууксуйа табаара атыыга турда. Сүрүн социальнай суолталаах 12 табаарга саахар, бурдук, араас куруппа, туус, чэй, арыы, үүт бородууксуйата, сымыыт, кэнсиэрбэлэр киирсэллэр. Ону таһынан араас коммерческай бородуукталар бааллар, ол иһигэр суоктар, хомпуоттар уо.д.а. Сибиэһэй оҕуруот аһын солбуйар анал технологиянан кураанахтыы оҥоһуллубут хортуоппуйу, чесногу, луугу, сүбүөкүлэни ылан амсайыахха сөп. Табаардары, үөһэ этиллибитин курдук, ыскылааттарга харайабыт. Онно стеллажтарынан уурарга, ыларга аналлаах улахан погрузчик массыына баар буолуоҕа, айан суолунан аҕалтарыахпыт.
— Ас көрүҥүттэн ураты атын табаары аптыылыаххытын сөп дуо?
— Сүрүн объекпытыгар өссө биир атыылыыр саала баар. Онно кэнники бытовой химияны, хаһаайыстыбаннай табаардары атыылыахпытын сөп. Итинтэн атын, холобура, арыгы утахтары атыылыырбыт сатаммат. Манна атыыланар бородууксуйа 20 көрүҥүн Сахабыт сиригэр оҥорон таһаарааччылары кытта дуогабардаһан аҕалабыт. Дьокуускайдааҕы көтөр баабырыкаттан быһа сымыыт, куурусса этиттэн бородууксуйалар, тэрилтэлэртэн үүт ас, эт аһылык, “Саюри” теплицаттан оҕуруот аһа, уо.д.а. Сотору кэминэн бэйэбит кэнсиэрбэлээһини, отонтон бородууксуйа оҥорор сыах арыйыахпыт. Онно таба этиттэн кэнсиэрбэлэр оҥоһуллан кэлиэхтэрэ.
— Олус бэрт. Оттон сүрүн табааргыт кууһунан ханнык киин сиртэн тиэллэрий?
— Сүрүн табаары киин куораттартан тимир суолунан аҕалтарабыт. Былырыын аан бастаан Хотугу муоранан, уу суолунан ас-үөл, тутуу матырыйааллара кэлбиттэрэ. Краснодарскай кыраай, Астраханскай уобалас, Сибиир регионнарыттан бородууксуйаны оҥорон таһаарааччыларын кытта быһа доугабар оҥорсон үлэлэһэбит. Быйыл Муомаҕа атыы-эргиэн Киинэ арыллан, харайар миэстэтэ элбээбитинэн, төһө кыалларынан айан суолун сезона сабыллыар диэри, сылы эргиччи тиийэр аһы-үөлү таһыахпыт. Ол эрээри биһиги “аптаах самобранка” буолбатахпыт. Биһигиттэн тутулуга суох балаһыанньа тахсыан сөп, үп-харчы кэмигэр тиийбэккэ, табаар кэлиитэ бытаарыан сөп.
— Соторутааҕыта СӨ Бырабыыталыстыбатын очтуотун мунньаҕар нэһилиэнньэттэн кууһунан кэлэр табаарга 30 % абаанса көрдөөбүттэр диэн ыйытык киирбитэ. Маны хайдах быһаараҕыт?
— Кырдьык, табаары ылыыга уустук балаһыанньа үөскүү сылдьыбыта. Бырабыыталыстыба таһымыгар кэпсэтии ыытыллан, арктическай оройуоннарга табаар сыанатын инникилээн төлүүргэ сурук суруйталаабыппыт. Биллэрин курдук, бааннар сүрүн ставкаларын бырыһыанын улаатыннараннар, кэпсэтиилээх хааччыйар тэрилтэлэрбит табаардарыгар харчытын 100 % көрдөөбүттэрэ. Урукку сылларга табаары иэс ылан, сыл устата төлөһөр этибит буоллаҕа. Манна биири өйдүөххэ наада. Биһиги хампаанньабыт коммерческай суолталаах тэрилтэ буолар. Табаардары биһиги улуустар оператордарыгар уһуннук төлөһөргө дуогабар түһэрсэн атыыга ыытабыт, ону кинилэр иэс курдук ылан, харчыларын атыылаабыттарынан ыыталлар. Бу боппуруос үөһэ таһымҥа быһаарыллан, кэнники маннык балаһыанньа күөрэйиэ суоҕа диэн эрэнэбит.
— Махтал Сайдам Федотович, аһаҕас кэпсэтииҥ иһин. Түмүккэ, нэһилиэнньэҕэ баҕа санааҥ?
— Бүгүн Уһук хоту Муомаҕа дьон олоҕун уйгута тупсарыгар өссө биир дьоһун хардыы оҥоһулунна. Өрөспүүбүлүкэҕэ саамай уустук суоллаах-иистээх оройуоҥҥа сылы эргиччи бородууктанан хааччыйар атыы-эргиэн Киинэ арыллыбыт үөрүүлээх күнүн олохтоохтору кытта бииргэ көрсөбүт. Түгэнинэн туһанан, оройуоҥҥа олорор тыыл
бэтэрээннэригэр ас нобуордарын бэлэх ууннубут. Дойдубут ыар сылларыгар тыылга үлэлээбит дьоммутугар кыра да болҕомтону уурарбыт биһиги ытык иэспит буолар. Маннык акцияны биһиги тэрилтэбит сыл аайы Кыайыы күнүгэр хайаан даҕаны оҥоробут. Арктика сайдыытыгар туһуламмыт өрөспүүбүлүкэ ыытар үлэтин өйүүргэ куруук
бэлэммит. Нэһилиэнньэҕэ элбэх үөрүүлээх күннэри, кытаанах доруобуйаны, табыллыыны, эйэлээх халлааны баҕарабын.
Кэпсэттэ Мира Старкова