Оҕо кыра эрдэҕиттэн тулалыыр эйгэтин интэриэһиргээн улаатар. Болҕомтотун тардыбыт көстүүтүн туһунан эбии билиэн баҕаран ыйыталаһар, улаатан иһэн булан ааҕар, салгыы анаан хасыһан үөрэтэр, устунан ол интэриэһин тардыбыт тиэмэтинэн чинчийии ыытар, научнай үлэ оҥорор. Мантан саҕаланар билимҥэ (наукаҕа) маҥнайгы хардыыта. Билим өйү сытыылыыр, толкуйдуур-анаарар дьоҕуру сайыннарар, оҕо билиитин дириҥэтэр.
Ахсынньы ыйыгар оройуоммут үүнэр көлүөнэтин чинчийиигэ сыһыарар сыаллаах научнай кэмпириэнсийэлэр үөрэх тэрилтэлэрин иһинэн ыытылыннылар.
Ол курдук, уһуйаан уонна алын сүһүөх оскуола оҕолоругар «Мин — чинчийээччибин» Бүтүн Арассыыйатааҕы чинчийэр уонна айар бырайыактар куонкурустарын муниципальнай түһүмэҕэ Муома алын сүһүөх оскуолатыгар ыытылынна. Куонкуруска 17 уһуйаан иитиллээччитэ, 1-4 кылаас 38 үөрэнээччитэ кыттыыны ылла. Улахан Чыыстай уонна Төбүлэх оскуолаларын оҕолоро тоҕус үлэнэн кэтэхтэн кытыннылар. Бары чинчийии үлэлэрэ түөрт секциянан сыаналаннылар: естествознание икки хайысханан, математика (физика, техника) уонна тыл билимэ.
Уһуйаан иитиллээччилэрин түмүгэ:
Математика, физика, техника секцията: 1м. -Федоров Руслан («Сказка», сал. Ефимова Е.Л.); 2м. -Колесов Костя («Кэнчээри», сал. Слепцова Д.Д., Старостина В.В.); 3м. -Федоров Рома («Теремок», сал. Сидоренко С.Г.).
Естествознание (живая природа):1м. — Павлов Иларий («Теремок», сал.Слепцова И.Е.); 2м. — Егоров Никон («Теремок», сал. Новгородова И.М.); 3м. — Осипов Максим («Теремок», сал. Черемкина Е.Н.).
Естествознание(неживая природа): 1м. — Стручкова Милена («Чебурашка», ССОШ, сал. Кузнецова Е.Г.); 2м. —Алексеев Виктор («Теремок», сал. Федорова Е.В.); 3м. — Артамонов Артемий («Сказка», сал. Жамсуева Р.Д.);
Тыл билимин секцията: 1м. — Тихонов Данияр («Теремок», сал. Черемкина Е.Н.); 2м. — СлепцоваСайыына(«Сказка», сал. Жамсуева Р.Д.); 3м. — Слепцова Алиса («Сказка», сал. Терехова А.В.). Бу секцияҕа икки кэтэхтэн үлэ үрдүк баалы ылбыта: Старков Эдуард (ОДОО уһуйаана, сал. Рожина М.В.) уонна Слепцова Мичийээнэ («Осикат» УЧОО, сал. Тарабукина А.С.).
1-2 кылаас үөрэнээччилэринтүмүгэ:
Математика, физика, техника: 1м. — Крылова Арина (2 кыл., ОДОО,сал. Иванова Н.К.).
Естествознание (неживая природа): 1м. — Карпова Лиана (2 кыл., МОО, сал. Карпова Л.П.) уонна Громова Хаарчаана (2 кыл., УЧОО, сал.Тарабукина А.С.).
Естествознание (живая природа): 1м. — СандуеваАлима (2 кыл., МНО, сал. Терехова М.Д.); 2м. — Корякина Вика (2 кыл., МНО, сал. Коротких И.В.) уонна СоркомоваНарияна (1 кыл., ТОО, сал.Соркомова А.Г.); 3м. — Слепцов Максим (2 кыл., МНО, сал. Слепцова Н.Н.).
Тыл билимэ: 1м. — Старкова Айсаана(1 кыл., ОДОО, сал. Черова А.Е.); 2м. — Корякин Дима (2 кыл., ОДОО, сал. Иванова Н.К.); 3м. — Алексеева Розалия (2 кыл., МНО, сал. Алексеева Л.К.)
3-4 кылаас үөрэнээччилэрин түмүгэ:
Математика, физика, техника: 1м. — Габышева Элина (4 кыл., ИОО, сал. Габышева В.В.) уоннаКорякина Маша (3 кыл., ТОО, сал. Онопрова А.А.); 2м. — Атласов Саша (3 кыл., ИОО, сал. Атласова И.Н.); 3м. — Дягилева Виола (4 кыл., МОО, сал. Карпова Л.П.).
Естествознание (неживая природа): 1м. — Потапова Каталия (4 кыл., МНО, сал. Карпова Л.П.); 2м. —Старкова Вилена (3 кыл., ОДОО, сал. Павлова С.П.) уонна Михайлова Лера (4 кыл. УЧОО, сал. Громова У.А); 3м. —Старкова Селена (3 кыл. ОДОО, сал. Горохова Р.С.)
Естествознание (живая природа): 1м. — Мярикянов Игорь (4 кыл., МНО, сал. Мярикянова М.В., Слепцова М.И.); 2м. — Громова Камила, Петров Ариан (4 кыл., МНО,сал. Слепцова М.И.); 3м. — Старкова Розана (3 кыл., ТОО, сал. Онопрова А.А.)
Тыл билимэ: 1м. — Слепцова Вика (3 кыл., ИОО, сал. Иннокентьев Н.А.); 2м. — Уваровская Лейла, Крылова София (4 кыл. ОДОО, сал. Петрова А.Н.); 3м. — Бочкарев Рома (3 кыл., МНО, сал. Бочкарева А.В, Тогмитова Д.М.).
“Мин – чинчийээччибин” куонкуруска оҕолор салайааччыларын кытта ыкса үлэлэһэн элбэҕи биллилэр, бэйэлэригэр саҥа арыйыылары оҥордулар.
Ахсынньы 10-11 күннэригэр оройуон оҕолоругар академик В. П. Ларионов аатынан «Инникигэ хардыы» XXIX өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай кэмпириэнсийэ муниципальнай түһүмэҕэ буолла. Оройуоннааҕы үөрэхтээһин управлениетын уонна Муома орто оскуолатын тэрийиитинэн кэмпириэнсийэ икки күн устата киин оскуолаҕа ыытылынна. Уопсайа 40 оҕо кытынна. Ол иһигэр Улахан Чыыстай орто оскуолатыттан 10 оҕо кэтэхтэн, Муома, Индигир, Орто Дойду, Соболоох орто оскуолаларыттан 30 оҕо чинчийбит үлэлэрин көмүскээтилэр. Быйылгы кэмпириэнсийэҕэ экспертнэй хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн ХИФУ уонна АГИКИ доцена, филологическай наука хандьыдаата, биир дойдулаахпыт, МОО уонна ОДОО үөрэнээччитэ Ольга Ксенофонтовна Павлова ыҥырыллыбыта.
Оҕолор 24 эксперт иннигэр научнай үлэлэрин истиэндэтин, дакылааттарын ис хоһоонун, сонун арыйыыларын сырдаттылар. Бииртэн биир интэриэһинэй үлэлэр дьон болҕомтотун тардыбыта.
Научнай кэмпириэнсийэ түмүгүнэн 7 секциянан 22 оҕо бириистээх миэстэҕэ тигистэ, ол иһигэр МОО — 8, ИОО — 7, ОДОО — 5, СОО — 1 үлэлэр.
“Формальнай уонна физическэй билим. Техника уонна технология” секцията:
1 миэстэ – Хадаров Эрсан, 10 кылаас, ИОО (сал. Евсюкова К.В.)
2 миэстэ – Хадаров Михаил, 8 кылаас, ИОО (сал. Евсюкова К.В.)
Биология, химия уонна медицина:
1 миэстэ – Слепцова Светлана, 9 «а» кылаас, МОО (сал. Эверстова А.П., Сидорова Л.В.)
2 миэстэ – Уваровская Александра, 6 кылаас, СОО (сал. Хабарова А.П.)
3 миэстэ – Алехин Михаил, 11 кылаас, ИОО (сал. Слепцова Т.И., Слепцова А.В.)
Сир уонна тулалыыр эйгэ, тыа хаһаайыстыбатын билимэ:
1 миэстэ – Атласов Айыыд, ЧеремкинАрчын, 8 кылаас, ИОО (сал. Черемкина А.В., Атласова С.Д.)
2 миэстэ – Корякин Никита, 10 кылаас, ОДОО (сал. Богдашина Э.И.)
3 миэстэ – Егоров Вадим, 7 «а» кылаас, МОО (сал. Соломонова А.А.)
Историческай уонна общественнай билим:
1 миэстэ – Неустроев Герман, 9 «б» кылаас, МОО (сал. Антоева А.Н., Неустроева Е.М.)
2 миэстэ – Чуприн Даниил, 5 «б» кылаас, МОО (сал. Ефимов И.П.)
3 миэстэ — Горохова Виолетта, 10 кылаас, МОО (сал. Саввина А.И.)
Култуура уонна ускуустуба:
1 миэстэ – Уваровская Закира, 11 кылаас, ОДОО (сал. Павлова С.П.)
2 миэстэ – Габышева Мила, 8 кылаас, ИОО (сал. Габышева В.В.)
3 миэстэ – Старкова Эльвира, 5 кылаас, ОДОО (сал. Корякина П.И.)
Филологическай билим:
1 миэстэ – Николаева Сандаара, 8 «а» кылаас, МОО (сал. Николаева А.А.)
2 миэстэ – Егорова Виктория, 5 «а» кылаас, МОО (сал. Данилова Т.И.)
3 миэстэ – Атласова Аделина, 5 кылаас, ИОО (сал. Евсюкова К.В.)
3 миэстэ – Данилов Тимур, 5 «а» кылаас, МОО (сал. Данилова Т.И.)
Педагогическай уонна психологическай билим:
1 миэстэ – Богдашина Амина, 5 кылаас, ОДОО (Корякина П.И.)
2 миэстэ – Алехина Софья, 9 кылаас, ИОО (Слепцова Э.Г.)
3 миэстэ – Старкова Валерия, 6 кылаас, ОДОО (Петрова А.Н.)
Оройуоннааҕы үөрэхтээһин управлениета быйылгы научнай кэмпириэнсийэ кыайыылаахтарыгар добун суруктан ураты харчынан бириэмийэ, мэтээл туттаран оҕолор үөрүүлэрэ өссө үрдээтэ.
Ольга Павлова Орто Дойду орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитигэр Закира Уваровскаяҕа «Култуура уонна искусство» секциятыгар бастакы миэстэни ылбытынан эҕэрдэлээн туран, АГИКИ-га туттарсан киирэргэ эбии балл биэрэр сэртипикээтин туттарда.
Билим бастыҥ үлэлэрэ талыллан, тохсунньуга буолар өрөспүүбүлүкэтээҕи «Инникигэ хардыы» научнай кэмпириэнсийэҕэ сүүрбэ оҕо кыттыаҕа, олортон сороҕо кэтэхтэн, сороҕо Дьокуускайга тиийиэҕэ.
Чинчийиигэ интэриэстээх, науканан дьарыктанар Муома ыччата үксээтин, ситиһиитэ үрдээтин!
Сорох оҕо үлэлэрин ис хоһооно:
Атласова Аделина, Орто Дойду орто оскуолатын үөрэнээччитэ, “Эвенские сказки мудрой Нулгынэт” диэн М.П.Федотова-Нулгынэт остуоруйаларын хомуурунньугун туһанан «Накат нян ҥин» диэн аудиокинигэ оҥорбут. Бу аудиокинигэҕэ “Эһэ уонна ыт” остуоруйа түөрт тылынан кэпсэнэр: эбээннии, сахалыы, нууччалыы уонна английскайдыы. Аделина үлэтэ ытыктыыр суруйааччыбыт айымньытыгар, хотугу норуоттар тылларыгар интэриэс тардар, үйэтитэр сыаллаах оҥоһуллубут.
Атласов Дима, Индигир орто оскуолатын үөрэнээччитэ, Буор Сыһыы сэлиэнньэтигэр “Аартык” бултуур-балыктыыр туур бизнес-бырайыагын көмүскээтэ. Бырайыакка туур маршрутун, ороскуотун, күнүн ахсаанын киллэрбит, сирин-уотун “Бэркичэх” таба ыстаадатын ыйбыт. Дима түмүгэр Муомаҕа туризмы сайыннардахха тыа сириттэн дьон көһүүтэ аҕыйыа, нэһилиэккэ үлэ миэстэтэ тахсыа диэн санааны эттэ.
Атласов Айыыд уонна Черемкин Арчын, Индигир орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ, туристарга, булчуттарга, балыксыттарга аналлаах бэлэм аһылык нобуорун оҥорбуттар. Нобуорга Муомабыт айылҕатын аһа-үөлэ киирбит: кучу уонна дөлүһүөн чэйэ, моонньоҕон уонна сугун пастилата, хатарыллыбыт ынах уонна таба этэ, кураанах дьарҕаа миинэ. Бу барыта анал иһиккэ угуллубут, салгын киирбэтин гына вакуум туттуллубут. Аһылык нобуорун калорийа 298, оттон тыаҕа сылдьар киһи күҥҥэ ортотунан 2500 ккал этигэр-сиинигэр иҥэрэр эбит. Уолаттар эрдэттэн астарын бэлэмнээн, ороскуоттарын ааҕан-суоттаан, тас көстүүтүн уруһуйдаан нобуору “Арый” диэн ааттаабыттар, Муома национальнай пааркатын үлэһиттэригэр амсаппыттар. Кэмпириэнсийэҕэ кэлбит дьоҥҥо амсатан сонун үлэнэн улахан сэҥээриини ыллылар.
Николаева Сандаара, Муома орто оскуолатын үөрэнээччитэ, төрүччүтүн аҕыс көлүөнэҕэ дылы чинчийэн, хос эбэтин уонна хос эһэтин төрдүлэригэр баар нууччалыы, сахалыы, омуктуу ааттарын наардаан үөрэппит. Чинчийиитин түмүгэр кэлиҥҥи кэмҥэ сахалыы аат элбээбитин бэлиэтээбит уонна хос эбэтэ Сылаас кинээс, Мүрэх кинээс (Муома үрүҥэйдэрин тойоно)сыдьаана буоларын билбит.
Терехова Альбина, Муома орто оскуолатын үөрэнээччитэ, биологическай отходтары киһи доруобуйатыгар куттала суох буоларын наадатыгар сөпкө харайыы туһунан үлэни оҥорбут. Биологическай отход диэн кыыл, сүөһү өлүктэрэ, кинилэртэн хаалбыт эттиктэр. Бу көстүүнү Муомаҕа хайдах сөпкө, санитарнай ирдэбили тутуһан анал сиргэ, туспа ньыманан харайар наадатын Альбина дакаастаата.
Егоров Вадим, Муома орто оскуолатын үөрэнээччитэ, Соболоох нэһилиэгин “Көҥдөй”, “Гараж” күөллэригэр баар харамайдарынан уу ырааһын быһаарбыт. Индекс Майер методикатын туттан, уу үөнүн-харамайын үөрэтэн икки күөл уута орто кирдээх диэн быһаарбыт. Ону тэҥэ киһи, сүөһү иһэригэр, оҕуруокка уу кутарга сөбө суох диэн түмүккэ кэлбит.
Корякин Никита, Орто Дойду орто оскуолатын үөрэнээччитэ, Чыбааҕылаах нэһилиэгин топонимикатын олохтоох дьонтон ыйыталаһан уонна номохторго, үһүйээннэргэ, докумуоннарга олоҕуран үөрэппит, сир, күөл, үрүйэ, хайа ааттарын нууччалыы тылбаастаабыт, нэһилиэк каартатыгар эбии ааттары киллэрбит. Дэриэбинэттэн чугас Платон Ламутскай аатынан күөл баарын бэлиэтиир, бу күөлгэ биллиилээх эбээн суруйааччыта сөбүлээн балыктыыр, сынньанар эбит. Никита төрөөбүт сир топонимикатын билэр оҕо дойдутугар таптала күүһүрэр диэн санаатын үллэстэр.
Татьяна Данилова