Ойуоккалаан ааспыт оҕо сааспыт оһуордаах кэмнэрэ, олохпут орто омурҕанын ортолоон олорон ааһан эрэр сылларбытыгар сүрэхпитин сылаанньытан эргийэр күннэрэ дууһабытын долгутара кимиэхэ баҕарар баар. Түгэн түбэстэҕинэ толкуйга түһэриҥ, санааҥ сааһыланара, арахпакка аргыс буолан арыаллаһа сылдьарын баарынан ылынаҕын. «Хаһан, ханна этэй?» диэн сэргэх сэһэн, кэрэ кэпсээн оҥостоҕун.
Биһиги Индигир нэһилиэгин алын кылаас оҕолоро, 4-үс кылааһы бүтэрэн, 1970 сыллаахха хаһан да билбэтэх-көрбөтөх сирбитигэр Улахан Чыыстайга нэһилиэкпит пордуттан быһа көтөн үөрэнэ тиийбиппит. Ол көппүт күммүтүн бу баардыы өйдүүбүн. Айылҕа көмүс көмнөҕүн көтүппүт дьикти кэрэ кэмэ этэ. Чыыстайга биһиги үрдүк уҥуохтаах, элбэх саҥалаах, күө-дьаа кэпсэтэр билбэт киһибит көрсүбүтэ. Көрбүппүт, үрэх уҥуор биэрэккэ оҕолуун-уруулуун элбэх киһи турара. Көрсүбүт киһибит тыыга олордон хаста да кырыммыта. Кэлин билбиппит, интэринээт сэбиэдиссэйэ Николай Кириллович Черемкин эбит. Саҥа сонун сиргэ тиийбит дьон көрүү-истии, сонурҕааһын. Оччолорго биһиги оҕо буолан тоҕо манна үөрэнэ кэлбиппитин быһаарбат да этибит.
Бастакы сылбытыгар уолаттар-кыргыттар тус-туһунан дьиэлэргэ олорбуппут. Иитээччилэринэн кылгас кэмҥэ З. Е. Борисова, Д. Н. Слепцова, кэлин Н. И. Федоров, Е. С. Слепцов, татарка Эмма Хайрулловна үлэлээбиттэрэ. Олохтоох оҕолору кытта түргэнник бодоруспуппут. Саҥа сиргэ улахан дьон бэйэлэрин икки ардыларыгар наһаа дьиктитик, киһи өйдөөбөт тылынан кэпсэтэллэрин муодарҕыы истэрбит. Ол төрүт тылларынан эбээннии кэпсэтэллэрэ биһиэхэ сонуннук, уратытык иһиллэр эбит этэ. Аан маҥнай эбээннии тылы, ырыаны бииргэ олорор кыыспыт Агаша Корякина үөрэппитэ. Кинини «Агафончик» диэн таптаан ааттыырбыт. Агаша дьоно ыстаадаҕа үлэлиир буоланнар, быраатын кытта интэринээккэ олороллоро. Күһүн Агашабыт ыстаадатыттан эриэхэ кэһиилээх кэлэрэ. Сүрдээх элэккэй, күлэн мүчүҥнээн сылдьара. Түөрт сылы быһа эйэлээхтик олорбуппут. Бу санаатахпытына, Агашабыт төрүт тылын, ырыатын аан маҥнай билиһиннэрбит эбит. Таба туһунан аҕыйах күпүлүөттээх ырыаны күн бүгүҥҥэ диэри өйдүүбүн. Иитээччилэрбит бары истиҥ сыһыаннаахтара, ол эрэн үөрэххэ, бэрээдэккэ кытаанах ирдэбили тутуһаллара, хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир этилэр. Уруокпутун 3-5 чааска дылы ааҕарбыт, ким да, ханна да аралдьыйбат этибит. Уруок ааҕар кэммитигэр дьиэтээҕи үлэбитин өйдөөбөтөхпүтүнэ, Егор Степанович саха тылыгар, литературатыгар, Николай Иннокентьевич историяҕа, географияҕа, Эмма Хайрулловна математикаҕа, геометрияҕа быһааран, өйдөтөн биэрэллэрэ. Егор Степнович магнитофоҥҥа ырыа ыллатан, хоһоон аахтаран, туспа кэнсиэр уһулан, хардары-таары иһитиннэрэрэ, араас көрдөөх түбэлтэлэри кэпсиирэ. Николай Иннокентьевичтан олус толлорбут. Тугу эмэ сыыһа тутуннахпытына, элбэх саҥата суох кытаанахтык көрөн кэбиһэрэ, оччоҕо алҕаспытын тутатына өйдүүрбүт.
Оскуолаҕа ыытыллар тэрээһиннэртэн ураты интэринээппит иһигэр араас кэнсиэрдэр, күрэхтэһиилэр, субуотунньуктар ыытыллаллара. Конституция күнүгэр интэринээт оҕолоро кэнсиэр көрдөрөр этибит. Сэбиэдиссэйбит Николай Кириллович: «Эһиги Конституция, судаарыстыба оҕолорунаҕыт, онон үчүгэйдик кэнсиэрдиэхтээххит» диирин бу баардыы өйдүүбүт.
Үөрэнэр сылларбытыгар үс дьиэнэн олорбуппут. Бүтэһик олорор дьиэбит икки оһохтооҕо. Бу олорор сылларбытыгар оһоххо оттуллар мастары уолаттар бэйэлэрэ хайыталлара, кыргыттар сааһылыырбыт, ол түгэни «саһарбыт» хаартыскалар санаталлар. Аны интэринээппитин хаарынан сыбыырбыт. Иитээччилэрбит уулаах баалынайга хаар кутан ыйан-көрдөрөн сыбыырга үөрэтэллэрэ. Бары хаатыҥкалаах сылдьан үлэлиирбит. Дьиэҕэ иттээри киирэн тоҥмут хаатыҥкаларбытынан киирэн, халтарыйан тиэрэ баран түспүт оҕолор күлсүү элбиирэ. Түүнүн утуйа сыттахпытына ол сыбахпыт тоҥон тостор тыаһа соһуталыыра. Барыта көрдөөх-көхтөөх үлэ буоларын билигин үөрэ-көтө ахтан-санаан кэпсэтэбит.
Интэринээккэ түүҥҥү ньээҥкэлэринэн Агафья Гаврильевна Афанасьева, Полина Георгиевна Тарабукина үлэлээбиттэрэ. Ньээҥкэлэрбитин наһаа сөбүлүүр этибит. Агафья Гаврильевна элбэх оҕолооҕо, кинилэри бары атаахтатарбыт. Полина Георгиевна эдьиийбит кэриэтэ этэ. Киэһэ утуйарбыт саҕана арааһы ыйытан кэпсэтэрбит. Кинилэр биһиги үөрэхпитин, тугунан дьарыктаммыппытын, дьоннорбутун ыйыталаһаллара, интэриэһиргииллэрэ, сүбэлииллэрэ, истиҥ ийэбит, эдьиийбит тэҥэ этилэр. Сүрэхтэрин сылааһын анаабыттарын истиҥник махтана саныыбыт.
Биһиги олохтоохторго «интэринээччиктэринэн» биллэрбит. Оҕотук олохпутугар араас түгэннэр баар буолааччылар. Кыргыттар киэһээҥҥи аһылыкпытыттан быһыы килиэп аҕалан тоҥоро уурарбыт. Сарсыарда оһох тула туран тоҥ быһыы килиэппитин оһох билиитэтигэр ууран сылытан наһаа минньигэстик сиирбит. Тоҕо оннук аһыырбытын өйдөөбөппүт, бука, ким эрэ үөрэппитэ буолуо.
Бөһүөлэккэ индийскэй киинэ көстөрө ураты сэргэхсийии буолара. Аан бастаан улахан дьоҥҥо көрдөрөллөрө. Интэринээт кыргыттара «оҕо көрөөччүлэр» буолан былдьаһыкка сылдьарбыт. Бары туһунан оҕо көрөр ыаллардаах этибит. Оҕо киинэтигэр тиийдэхпитинэ, ньээҥкэлэрбит оҕолоро сүүрэн кэлэн атаахтаан бараллара. Оҕо оҕо курдук минньигэһи сөбүлээн атыылаһарбыт, ордук киинэ буолар күнүгэр сэрэдэҕэ, субуотаҕа маҕаһыыҥҥа кэмпиэт атыылаһа сүүрэрбит уонна наар биир солкуобайга диэн ыларбыт иһин атыыһыт Р. Калинина «солкуобайдаахтар» диэн аат иҥэрбит этэ.
Биһиги үөрэхпитин, хайдах-туох сылдьарбытын билсиһэ төрөппүттэр кэлэн бараллара, онно кэһии тутан үөрэрбит. Элбэх буоламмыт эбитэ дуу, дьоннорбутун ахтарбытын соччо өйдөөбөппүт. Арай бастакы сылларбытыгар нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Савва Саввич Сидоров Саҥа дьыл иннинэ биһигини ыла кэлбитэ. Күн-дьыл тымныы түһэн сөмөлүөт кэлбэтэҕэ. Күн аайы көтөр аалбытын күүтэн бары түннүгүнэн манаан-кэтэһэн турарбыт. Үөрэнэрбит биир хонук хаалбытын кэннэ сөмөлүөт кэлбитэ. Онно хомойбуппун тус бэйэм наһаа өйдүүбүн. Көппөппүтүн билэн, Савва Саввичтан бырайыаспыт харчытын 12 солкуобайы кэмпиэт атыылаһаары көрдүүрбүтүн биэрбэт этэ. Туһугар эппиэтинэс буоларын оҕолор хантан билиэхпитий.
Сынньалаҥ күннэрбитигэр оҕолор бары ким сөбүлүүрүнэн дьарыктанарбыт: дуобаттыыр, уруһуйдуур, теннистиир, икки хамаандаҕа хайдыһан эккирэтиһэ оонньуурбут, хайыһардыыр, лапталыыр этибит. Интэринээппитигэр баян баара, сатыыр-сатаабат бары былдьасыһан оонньуу сатыырбыт. Биир да кыыс баяҥҥа чугаһаабат этэ. Тоҕо эрэ баяҥҥа ымсыыран уолаттары кытта тэҥҥэ оонньуурум. Ол ымсыыра оонньуурум олохпор идэбин таларбар бастакы олугунан ууруллубут эбит дуу дии саныыбын.
Иитээччилэрбит биһиги сынньалаҥнарбытын туһалаахтык атаарарбытыгар кыһамньылаах болҕомтолорун уураллара, араас интэриэһинэй көрсүһүүлэри тэрийэллэрэ. Оннук биир түгэнинэн эбээн норуотун култууратын тарҕатааччы, мелодист Петр Старкову кытта көрсүһүүнү өйдүүбүт. Кини баяҥҥа олус үчүгэйдик оонньуура, төрөөбүт тылынан эбээннии эйээритэн ыллыыр күүстээх куоластааҕа.
Улахан Чыыстай аҕыс кылаастаах оскуолатын бүтэрбиппит 50 сыла. Киэҥ билиини биэрбит сырдыкка-кэрэҕэ үөрэппит учууталларбытын мэлдьи ахтан-санаан ааһабыт, олохпут тухары махталлаахпыт. Ол курдук Ю. С. Березкин, Д. И. Слепцов, А. Г., В. А. Степановтар, В. В. Соловьев, М. И. Соркомова, Е. М., Н. Н. Сергеевтэр, Н. А. Яковлев, А. П. Тарабукина, М. И. Громова, А. М. Дегтярев, С. Г., Н. С. Дмитриевтэр олохторун оҕо иитиитигэр анаабыт, үөрэппит учууталларбыт ааттарынан киэн туттабыт, сүгүрүйэбит.
Араас майгылаах оҕолору аҕалыы амарах, ийэлии истиҥ сыһыаннарынан көрөн-истэн, иитэн-такайан, мэник-тэний саастарбытын сааһылаан, сүрэхтэрин сылааһын анаабыт иитээччилэрбит, иэримэ дьиэбит тэҥэ иитиллибит интэринээппит тустарынан олохпут сырдык, кэрдиис кэрчик кэрэ кэмнэрин сүрэхпитигэр сөҥүөрэн илдьэ сылдьабыт. Өр сылларга таспытыгар таһаарбакка, сылааһынан илгийэр санааларбыт, аал аанын арыйан махталбыт уҕараабат уйанын, ааспыт кэмнэри баарынан анааран, оҕо сааспыт ахтылҕанын сэмэйдик сэгэтэн анаатахпыт буолуохтун.
Марина Атласова, Буор Сыһыы