“Ыал-кэргэн буолуу – айылҕа уһулуччулаах кэрэттэн кэрэ уонна сиэрин-туомун толору сиппит үчүгэйтэн үчүгэй айымньыта. Ыал – общество тулхадыйбат төрдө, омук сайдыахтаах инникилээх кэскилэ” диэн философия билимин дуоктара Б.Н. Попов дириҥ ис хоһоонноох этиитин сыныйан аахтахха, олохпут укулаата, төрдө-төбөтө дьиэ кэргэнтэн тахсар диэн өйдүүбүт. Уопсастыбаҕа киирэр киһини, дойдутун сайдыытын туһугар үлэлиир-хамсыыр ыччаты ыал иитэн таһаарар.
Дьиэ кэргэнигэр иитиллэриттэн ураты оҕо үөрэх тэрилтэлэригэр кыра сааһыттан көрүллэр, такайыллар. Киниэхэ бу тэрилтэҕэ үлэлиир дьон сабыдыаллара эмиэ улахан суолталаах буолар. Оттон оҕо төрөппүттэрэ эбиитин уһуйааҥҥа эбэтэр оскуолаҕа үлэлиир буоллахтарына, бу дьиэ кэргэн биир тыынынан олорор диэтэхпинэ сыыспатым буолуо.
Биһиги оройуоммутугар үөрэхтээһин систиэмэтигэр үлэлиир исписэлиистээх 43 ыал баар диэн Үөрэҕирии үлэһиттэрин биир идэлээхтэрин сойуустарын Муоматааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Айталина Петровна Эверстова сэһэргиир. Оннук ыаллары тэрилтэлэринэн арааран аахтахха, МОО – 2, МНО – 3, ИОО — 10, СОО – 5, ОДОО– 6, ТОО – 3, УЧОО – 4, “Теремок” – 1,“Чуораанчык” – 1, “Кэнчээри” – 1 уонна араас үөрэх тэрилтэлэригэр — 9 дьиэ кэргэн баара биллэр.
Биир тэрилтэҕэ кэргэннии дьон үлэлииллэрин үтүө өрүтэ элбэх диэн куйаар ситимэ бигэргэтэр: бииргэ алтыһаллара үксүүр, кэпсэтэр тиэмэлэрэ биир буолан ордук чугасыһаллар, бэйэ-бэйэни өйдөһөллөр, өйөһөллөр, үлэҕэ уһуур төрүөтүн олоҕун аргыһа билэр буолан кыыһырсыы, быһаарсыы аҕыйыыр уонна доҕордоһор дьонноро биир кэлэктиип иһигэр буолан ордук ыксалаһаллар. Онон биир эйгэҕэ үлэлиир дьиэ кэргэни бөҕөргөтөр эбит.
Дьэ, оттон кимнээх биһиэхэ үөрэх тэрилтэлэригэр үлэлиир эбиттэрий? Өр сылларга бииргэ олорбут ыаллары ааттыахха сөп. Ол курдук, Индигир орто оскуолатын көхтөөх үлэһиттэрэ Татьяна Николаевна уонна Андрей Михайлович Хадаровтар 41 сыл бииргэ ыал буолан олороллор, Татьяна оскуолаҕа 30 сыл устата үлэлээн кэллэ. Агафья Васильевна уонна Михаил Михайлович Степановтар 38 сылы быһа эйэ-дэмнээхтик олороллор, Индигир орто оскуолатын ытыктанар үлэһиттэрэ. Сардана Афанасьевна уонна Федор Васильевич Архиповтар холбоспуттара 35 сыл буолбут, иккиэн Муома орто оскуолатыгар кыһамньылаахтык үлэлииллэр. “Кэнчээри” уһуйааныгар 30-тан тахса сыл үтүө суобастаахтык асчытынан үлэлиир Лена Афанасьевна уонна олоҕун аргыһа Леонид Андреевич Черемкиннар 32 сыл бииргэ олорбуттар. Төбүлэх орто оскуолатын ытыктанар учууталлара Нина Васильевна уонна Иннокентий Егорович Соркомовтар холбоспуттара 30 сыл буолбут. Улахан Чыыстай орто оскуолатыгар үгүс ыччаты иитэн таһаарбыт Наталья Николаевна уонна Юрий Гаврильевич Ивановтар 30-тан тахса сыл биир ыалынан олороллор, санныларыттан өйөнсөн ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Бу оскуолаҕа Ираида Васильевна уонна Егор Васильевич Тихоновтар эмиэ 30-тан тахса сыл эйэ-дэмнээхтик олорон үөрэх эйгэтигэр сыраларын уураллар. Орто Дойду орто оскуолатын чулуу үлэһиттэрэ Розалия Макаровна уонна Василий Алексеевич Старковтар 34 сылы быһа биир дьиэ кэргэнинэн олороллор. Лариса Дмитриевна уонна Руслан Семенович Хабаровтар, Соболоох орто оскуолатын үтүө суобастаах үлэһиттэрэ, холбоспуттара 30-тан тахса сыл буолбут. Анна Егоровна уонна Александр Петрович Слепцовтар ыал буолбуттара номнуо 31 сылын туолла, иккиэн Буор Сыһыыга оскуолаҕа 20-тэн тахса сыл быыстала суох үлэлииллэр. Индигир орто оскуолатын убаастанар учууталлара Саргылана Васильевна уонна Николай Алексеевич Иннокентьевтар 26 сылы быһа иккиэн биир сүбэнэн үлэлээн кэллилэр, холбоспуттара номнуо 29 сыл буолбут. Суон Тиит уонна Хонуу ыччатын иитэн таһаарарга улахан өҥөлөөх Александр Васильевич уонна Надежда Прокопьевна Слепцовтар 26 сылы быһа биир дьиэ кэргэнинэн олороллор, Надежда 31 сыл устата «Кэскил» уһуйааҥҥа үтүө суобастаахтык үлэлиир. Маннык 20-тэн тахса сылы быһа биир санаанан холбоһон олорор ыаллар: Айталина Евгеньевна уонна Гаврил Павлович Соркомовтар (ТОО), Элеонора Геннадьевна уонна Иван Афанасьевич Слепцовтар (ИОО), Надежда Николаевна Жиркова уонна Родион Егорович Слепцовтар (МОО), Пелагея Константиновна Слепцова уонна Андрей Николаевич Стручков (ОДОО), Любовь Георгиевна уонна Тимофей Павлович Атласовтар (ОДОО), Изамира Егоровна уонна Иван Пантелеймонович Ефимовтар (УО+МНО), Ирина Николаевна уонна Руслан Владимирович Ильиннар (МНО+МОО) уо.д.а. — бары кэнчээри ыччат сайдыытын туһугар сыраларын ууран үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Биллэн турар, оройуоммут үөрэҕириитин салаатыгар эйэ-дэмнээхтик үлэлиир ыал өссө да элбэх. Кинилэртэн сорохторо орто саастаахтар, сорохторо эдэрдэр. Бары биир санаанан салайтаран үлэлии-хамсыы сылдьаллар – оҕо аймаҕы бары өттүнэн сайыннарыы, киһи быһыытынан иитии, эт-хаан өттүнэн чөл туруктаах буоларын ситиһии. “Бииргэ буоларбыт – дьол” диэн үөрэх исписэлиистэрэ санааларын үллэстэллэр.
Ааспыт сыл Арассыыйа үрдүнэн Дьиэ кэргэн сылынан биллэриллибитэ. Онно сыһыаран дойду үрдүнэн үгүс хамсааһын ыытылынна.
Ахсынньы 21 күнүгэр Үөрэҕирии үлэһиттэрин биир идэлээхтэрин сойуустарын Муоматааҕы кэмитиэтэ Дьиэ кэргэн сылын түмүктээн үөрэх тэрилтэлэригэр үлэлиир ыал дьоҥҥо анаан “Бииргэ буолуу – дьол” диэн киэһэни тэрийбитэ. Бу күн Хонуу, Соболоох, Индигир нэһилиэгиттэн профсойуус чилиэннэрэ “Осикат” этно-култуурунай киин саалатыгар муһуннулар. Кэлбит дьон дэлэй астаах остуолга олорон иһирэх кэпсэтиигэ кыттыстылар, оонньуу арааһын оонньоотулар, үҥкүүлээн битийдилэр, куонкуруска холоннулар. Дьоро киэһэ ыалдьыттарыгар анаан “Теремок” уһуйаан, Муома, Индигир, Соболоох орто оскуолаларын кэлэктииптэрэ ыллам ырыаны, имигэс үҥкүүнү бэлэхтээн биэчэри сэргэхситтилэр. Оройуон профсойууһа хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ илии оҥоһук туой көмүлүөгү уонна бырайыак туоһу суругун бэлэх уунна. Дьиэ кэргэн түмсүүлээҕин бигэргэтэн, бэлиэ күнү үйэтитэн кэрэ көстүүлээх хаартыскаҕа түстүлэр. Тэрээһин түмүгэр ыал дьон баҕа санааларын, сүбэ тылларын сэбирдэхтэргэ суруйан төрүччү маһыгар туттардылар.
Үөрэх тэрилтэлэрин дьиэ кэргэннэрин барыларын биир сорук ситимниир – үүнэр көлүөнэни үтүө дьон буола улааталларын туһугар кыһаллан иитии. Ол туһугар хас биирдии үлэһит хараҕа уоттанар, дьол кыымнанар.
Хас биирдии төрөппүт, уһуйааччы уоттаах харахтара өлбөөрбөтүн, оҕону кынаттыыр тыллара сыппаабатын, үтүөҕэ тиэрдэр баҕа санаалара үгүс ыччаты сирдиир сулус буоллун!
Татьяна Данилова